Budapes
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Budapes (Hóngaars: Budapest, oetkal: ['budɒpɛʃt], boedoppesjt) is de höidstad van Hóngarije. De stad is gelaenge aan waerszieje van de Donau (Hóngaars: Duna) en teltj zoeaget 1,7 miljoen inwoeaners. De stad waerdje in 1873 gevormp door 't samevoge van Boeda en Óbuda óp de rechterover van de Donau mit Pes op de linkerover. Veur 1873 nömdje me de stej gezamelik Pes-Boeda.
De stad hèrberg bao 20% van al inwoeaners van Hóngarije en speeltj in 't landj 'n dominante rol op bao al gebiede (bestuur, hanjel, industrie, verkieër, cultuur). 't Is daonaeve 't belangriekste verkieërsknouppöntj en (in toenömmendje mate) 't cultureel hert van Centraal-Europa. De lóchhave Ferihegy International Airport vervöltj 'n belangrieke rol in de positie van Budapest in Midde-Europa.
Gesjiedenis
bewirkBeide overs van de Donau waerdje al door de Romeine bewoondj: op de plaats van 't hujig stadsdeil Óbuda loog Aquincum, en op de plaats van Pes 't kleinder Contra-Aquincum. In 35 v.Chr. kome de oorspronkelike bewoeaners in aanraking mit de Romeine, wen e Romeins leger ónger leiding van Octavianus, de latere keizer Augustus, 'ne veldjtóch óngernoom. Ong. 10 v.Chr. waerdje d'r 'n Romeinse provincie gevormp tösje de Oeastelike Alpe, de Donau en de Sava (Sau), die Pannonia waerdje genömp.
De Hóngare versjene pas ieëuwe later, taenge 't jaor 900. Ónger leiding van Árpád vereuverdje ze dit gebied, det nag veurtjlaefdje ónger de naam Pannonia en wotoe Boeda en Pes behuuerdje. Ze óngernome roeaftóchte toet in 't hujig Pruses, Frankriek en Italië. Pas naodet ze door keizer Otto I ware verslage, beslaote ze zich veur good te vestige in 't hujig Budapes en de wiejen ómgaeving.
Boeda, det strategisch op 'nen heuvel lègk, kreeg in 1247 e kestieël en waerdje in 1361 de höidstad van 't keuninkriek Hóngarije. Ónger keuning Matthias Corvinus maakdje Hóngarije en Boeda 'ne blöitied door.
Daoraan koom 'n ènj mit de vereuvering door de Törke, die 't Hóngaars keuninkriek in Mohács in 1526 'ne vernetigendje slaag toebrachdje en de vèsting Boeda in 1541 innome. De stad waas vanaaf 1686 in Oeasteriekse henj. In 1787 kömp Hóngarije ónger Habsbörgs bewindj, det toet 1918 aan de mach blief. In dees periode maak mit name Pes 'nen enorme gröi door. De bevólking bedroog róndj 1900 730.000 luuj.