Wikipedia

Zieëhónj

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De gewuuene zieëhóndj.
Zieëhónj, rastendj op 't landj in Argentinië.
De zujelike zieë-elefant.
'nen Huiler hètj 'ne jónge zieëhóndj.
Paul de Vos

De zieëhónj (Letiens: Phocidae) vörmen 'n femielje van zieëzougdere. Ze behuuere toete roufdere (Carnivora). Zieëhónj kómmen in Nederlandj veural veur inne Waddezieë, meh wiejer ouch in ónger anger de Oeaster- en Wèstersjelde. Op 't Belsj waere ze, door 't strak verloup vanne kus, slechs weinig gezeen. Jóng zieëhónj die häör moder zeen kwietgeraak neump me ouch waal huilers. Zieëhónj zeen meistes wit van kluuer wen ze waere gebaore.

Geografische verspreijing

bewirk

De meiste saorte binne de femielje kómme veur op Arctica en Antarctica, aevenes de aangrenzendje gemaotigdje zaone. Inkel saorte, wie de mónniksrobbe, kaome veur in troeapische gebiede. De meiste saorte laeven in zaatwatergebiede, mit oetzunjering van twieë saorte; de kaspische rob laef inne Kaspische Zieë dae brakwater bevatj enne baikalrob kump veur in 't Baikalmaer det zeutwater haet.

Kènmirke

bewirk

Zieëhónj höbbe kórte, stroevel haor en koum óngervach. Ze haje mit 'n diekke speklaog de liefswurmdje vas. Ze höbbe good óntwikkeldj veulhaor, neet allein inne snor, mer ouch inne winkbroewe. De meiste saorte höbben 'n gevlekdje vach. Bie inkel saorte besteit seksueel dimofisme, wobie de menkes väöl grótter zeen es de vruikes, 'n anger vachpetroean höbben en zelfs sómtieds 'ne slurf (wie bieje zieë-elefante). Menkes höbben ouch 'ne penisknaok of baculum. De achtervlömme zeen grótter es de veurvlömme; mit dees achtervlömme zwömme ze. Zieëhónj höbbe geinen oearsjelp.

Anges es de zieëlieëve communicere zieëhónj neet door te "bletsje". Dao-inplaats communicere ze door mitte vlömmen op 't water te houwen en door te grómme.

Gruuedje en gewich

bewirk

De gruuedje van zieëhónj varieertj vanne kleine ringelrob anen eine kantj toete gigantische zieë-elefanten anen angere. Euver 't algemein zeen de oearloeaze zieëhónj klènder es de zieëlieëven enne walrósse. De klènste saorte, de ringelrob enne baikalrob, genieëken 'n liefslingdje van tösse de 110 en 140 centimaeter mit en gewich van get euvere 50 kilogram. Bieje zieë-elefante, die de grótste saort aan robbe, waere de menkes toet 6,5 maeter lank en zoeaget 3,5 tón zwaor.

In taengestèlling toet zieëlieëve waere de menkes en vruikes in dees femielje bao aeve groeat. De ènsigste oetzunjeringe hiebie zeen de zieë-elefanten enne klapmötse wobie de menkes dudelik grótter waere.

Vach

bewirk

De vach is bie zieëhónj betrèkkelik dón. In taengestèlling toet zieëlieëve die kóntinu häör vach vernuje höbbe zieëhónj 'ne vasten tied in 't jaor wen ze häör vach doon wussele. Ónger daen geneumdjen tied is 't lestig veur ze óm häör lieftemperatuur vas te hajen en daoveur verblieve ze döks gelangentied op 't landj. De nuuj vach is döks van 'n felder en leechter kluuer en bleik zich mitten tied.

Zieë-elefante wussele geliektiejig mitte vach ouch de butelste laog vanne hoed. Wen det passeertj hange groeate stökker aan loos hoed aan 't lief.

Vlömme

bewirk

De achtervlömme zeen bie zieëhónj dudelik grótter es de veurvlömme. De achtervlömme zeen gans ónbewaegelik en kónne neet ónger 't lief waere gehaje. Aan edere vinger vanne veurvlömme zitj gewuuenlik 'ne kreftige klaw; allein bie sómmige saorte die op Antarctica laeve is deze klaw kleinder gewaore. Mit behölp van dees klawwe is 't veure zieëhónj mekkeliker zie op 't landj veurt te bewaegen en boetedet waere ze gebroek veur 't grave van haolder inne snieë en 't ies.

Zelfs ane achtervlömme guuef 't klawwe, meh dees höbbe gewuuenlik gein fónksje. Bieje achtervlömme zeen de uterste tieënen 't lengste. Inkel zieëhónj op 't zujelik halfróndj höbbe gares gein klawwe mieër ane achtervlömme.

Skelèt en spiere

bewirk

In taengestèlling toete zieëlieëve die häöre kreftigste spiere oppe sjóljer höbbe, ligke de effectiefste spiere bieje zieëhónj inne lenjewirvel. Nao 'ne kórte blik liek 't net of wen zieëhónj geine nak höbbe; 't liek juus det de kop drek vas oppe rómp zitj. Tróds alt höbbe ze juus wie bao alle zougdere zeve nakwirvele.

Bewaeging

bewirk
 
'n Vergelieking vanne skelètte van 'ne zieëlieëf (baove) en 'ne zieëhóndj (ónger).

't Grótste versjil tösse zieëlieëwe en zieëhónj is det de litste zich veuroetdrieve vanoete echelste liefsdeiler. Zieëlieëwe gebroeke juus wie de pingwings häör vurste vlömme wen ze zwömme. Daotaenge haje zieëhónj häör bórsvlömme kórtbie 't lief ónger 't water. Ze spreie de tieëne vanne bakvlömme die zoea groeate oppervlakdje beslaon. De bakvlömme slaon op en aaf veur 'n veuroetgerichdje bewaeging.

Mit behölp van dees kènmirke zeen ze baeter-aangepas veur 't laeve in 't water es de zieëlieëwe. Anen angere kantj is 't lestiger veur ze óm zich veurt te bewaegen op 't landj es saorte vanne anger groeate robfemieljes. De bórsvlömme kónne neet 't ganse liefsgewich haje en wie gezag kónne de bakvlömme neet ónger 't lief waere geplaats. Daoveur maore zieëhónj get mitte boek euvere gróndj. In sómmige vel rólle ze euvere ziej veur zich veurt te bewaegen op 't landj. Op gledde oppervlakdje wie ies en snieë is 't naodeil neet aeve dudelik.

Ieëre zoge zoöloge de zieëhónj es primitieve robbe enne zieëlieëwen es de "toekómsrieke" femielje. Op gróndj vanne óngersjeiendje bewaeging van häör in 't water wuuertj allewiel gein waerdering wie det mieë gemaak.

Bedreiging en besjurming

bewirk

Sómmige saorte zeen bedreig: in 't vergangene dore jach en allewiel door vervoeling inne zieë en gekrenkdjes. Krenkelike en verlaote zieëhónj waeren in Nederlandj opgenómmen inne opvangcentra Zeehondencrèche Pieterburen in 't Greuningse Pieterburen en in Ecomare op Texel. Zieëhónj kómmen ouch veur inne buurt van bei poeale. Ze zeen wichtige proeajbieëster veur iesbaeren en orka's.

Jach

bewirk

De jach op zieëhónj middels doeadklöppele is verbaojen euvere ganse werreld, boete Canada. In Nederlandj is de jach verbaoje saer 1962; de zieëhóndj waas doe inne Waddezieë enne den nag neet aafgeslaote zieë-erm in Zieëlandj bao oetgerotj.

Laefwies

bewirk

Zieëhónj veule door e weik aomreflex weinig drangk veur nao lóch te happe wodoor ze ónger water ieëre zólle stikken es verdrinke. 'ne Zieëhóndj kan ónger water slaopen en hèltj den toet twintjig menuut lang d'n aom in. Ouch wen 't bieës op druueg landj sleep zal d'r tiejes de slaop neet aome. Zieëhónj slaon zoerstof neet allein in häör blood op, mer ouch in häör lief. Wen ze neet aome, gaeve de spiere zoerstof aaf.

Zieëhónj, mit oetzunjering vanne zieë-elefante, laeve neet in kolonië. Zelfs de dominante menkes die vechte veur 'n harem mit vruikes guuef 't allein bieje zieë-elefante. De anger saorte laeve meistes solitair of in klein gruup. De meiste zieëhónj laeve van vès of anger in 't water laevendje bieëster wie weikdere of inkvèsse. Sómmige saorte höbbe zich gespecialisseerdj op ein saort aan voor. Zoea aete krabbenaeters houfzakelik kril en daoveur höbbe ze speciaal-gevörmdje tenj. Zieëluipaerd zeen 'nen effectieve jaeger dae juueg op pingwings en anger zieëhónj.

Tródsdet de zieëhónj oppe Waddeneilenj ummer in gruup lieke te zónne, zeen 't dus solitair-laevendje bieëster. 'n Moder zal häör jónk allein tiejes de ieëste waek verzörge. Es 't jónk inne perbleme kump of achterblief zal ieëre de mam zelf vlöchten en 't jónk achterlaoten es det ze-n 'm geit helpen of verdeidige. Ze zal zelfs naoderhandj 't jónk gein èns mieë gaon zeuke.

'ne Zieëhóndj wuuertj in normaal ómstenjigheje maximaal 25 jaor; ouchal guuef 't in 't opvangcentrum in Texel bieëster die in gevangesjap mieër es dertig jaor aad zeen.

De Naordelike Ieszieë ennen Antarctischen Oceaan zeen dökker bedèk mit 'n ieslaog die diekker es eine maeter is. Zieëhónj die dao laeve hajen e waterlaok aop mit behölp van häör veur- en heuktenj. Ze mótten 't laok vinje nao 't duke, zelfs inne poealnach, zoeadet ze aom kónne haole.

Evolutie

bewirk

De ieëste zieëhónjsfossiele dateren oete midde van 't mioceen, zoea 15 miljoen jaor trögk, in 't naorde vannen Atlantischen Oceaan. Nag recèntelik geluifdje väöl weitesjappers det de zieëhónj apaart zeen óntstange vanne zieëlieëwen enne walrósse en det ze aafstamme van otterechtige bieëster, wie Potamotherium, die wóndje in zeutwatermaeren in Europa. Recènte vónjste wies sterk op 'ne gemeinsjappeliken oearsprónk van alle robbe vanaaf eine veurluiper, wersjienlik Enaliarctos, dae nag 't meis-verwantj is ane baere.

Mónniksrobben en zieë-elefante kome wersjienlik inne Groeaten Oceaan dore aope straot tösse Naord- en Zuud-Amerika, die pas toegóng in 't plioceen. De versjillige Antarctische saorte höbben of daenzelvendje waeg gebroek of ze góng langs de wèskus van Africa.

Taxonomische indeiling

bewirk

Det de zieëhónj 'n eige monofyletische groep vörme steit vas. De ieëste zieëhónj zeen gevónjen in 't mioceen.

De femielje wuuertj döks ingedeildj in twieë óngerfemieljes. De óngerfemielje Monachinae wuuertj gevörmp door saorte die veural laeven op 't zujelik halfróndje n de Phocinae ómvatj de saorte op 't naordelik halfróndj. Bieje Monachinae is de vurste middelhandjsknaok inne veurvlömme verkórtj enne klawwen ane achtervlömme zeen rudimentair.

De zieëhónj waeren es volg nao baoven ingedeildj:

De óngerverdeiling binne de zieëhónj is es volg:

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Zieëhónj&oldid=444297"