Vieftiende iew

veertiende iew -- vieftiende iew -- zèstiende iew

De vieftiende iew vaan de westerse (christeleke) jaortèlling leep vaan 1401 tot en mèt 1500. In de westerse historie is dit de lèste iew vaan de middeliewe. De groete besjavinge vaan de wereld stoonte nog neet allemaol mètein in verbinding, meh door diverse westerse oontdèkkingsreize kaom dao snel veraandering in. In Europa waor dit ouch d'n tied vaan groete sociaol en geopolitieke veraanderinge: rieke die de middeliewe hadde bepaold, verdwene, en staote die de Vreugmodernen Tied zouw bepaole kaome op. De mach vaan adel en kèrk leep wijer trök, dewijl de groete voorste en de börgerij ummer belaankrieker woorte.

Groete gebäörtenisse

1402: Castilië bezèt de Canarische Eilen.
1407: China lief Vietnam in. De Chinese dominantie zal twinteg jaor dore.
1415-1453: Lèste fase Hoonderdjaoregen Oorlog
- 1415 D'n Ingelse keuning Hendrik V hernuit zine aonspraok op de Fransen troen. Heer vèlt Fraankriek binne en versleit 'n Franse euvermach in de slaag bij Agincourt.
- 1420: Sjarel VI vaan Fraankriek weurt in 't verdraag vaan Troyes gedwoonge Hendrik V es troenopvolger te erkinne. De Ingelse höbbe daan al groete deile vaan Noord- en Wes-Fraankriek in han.
- 1422: Zoewel de competenten Ingelse keuning Hendrik V es de kraankzinnege Franse keuning Sjarel VI sterve. Ze weure opgevolg door 't kinneke Hendrik VI en de volwassen dauphin Sjarel VII.
- 1424: In de slaag bij Verneuil hole de Ingelse hun lèste groete euverwinning in d'n oorlog.
- 1429: 't Ingels belag vaan Orléans mislök naotot e leger oonder Jeanne d'Arc 't kump oontzètte.
- 1435: De Bourgondische Staot löp euver vaan Ingelse nao Franse kant.
- 1450: De Franse pakke Normandië trök.
- 1453: Nao de slaag bij Castillon trèkke de Ingelse ziech trök oet Gascogne. Heimèt kump, zoonder vreidesverdraag, feitelek 'n ind aon d'n Hoonderdjaoregen Oorlog.
1419-1434: Hussietenoorlog in de Boheme.
1428: 'n Alliantie vaan de stadsstaote Tenochtitlan, Texcoco en Tlacopan versleit 't daan dominant Azcapotzalco en stiech 't Azteeks Riek.
1430: Filips de Goje krijg door vererving 't hertogdom Braobant en 't hertogdóm Limbörg: oontstoon Bourgondische Staot.
1433: Filips de Goje weurt ouch graof vaan Holland, Zieland en Henegouwe.
1438: Pachacuti, inca vaan Cusco, vereuvert diverse naoberrieke en stiech 't Incariek.
1452: Valkeberg krijg stadsrechte.
1453: De Osmaanse Turke pakke Constantinopel. Heimèt kump 't Byzantijns Riek aon zien ind. Constantinopel weurt direk de hoofstad vaan 't Osmaans Riek, en de sultan nump d'n titel 'keizer vaan Roeme' (قیصر روم‎ Kayser-i Rûm) aon.

1455: Mèt d'n Ierste Slaag bij St.-Albans beginne de Roezenoorloge, boe-in de hoezer York en Lancaster um d'n troen vaan Ingeland vechte.
1459: De Osmaanse Turke vereuvere Servië.
1461: De Osmaanse Turke lieve 't Keizerriek Trebizonde in.
1461: Hendrik VI, vaan 't Hoes Lancaster, weurt aofgezat es keuning vaan Ingeland.
1464: In Brugge is de ierste zitting vaan de Staote-Generaol.
1464: Sonni Ali, d'n ierste keuning vaan de Sonnidynastie, kump aon de mach in Songhay. Heimèt liet me gemeinelek 't Songhayriek beginne.
1469: De keuningkrieke Castilië en Aragon koume in personeel unie. Heimèt oonsteit feitelek de staot Spaanje.
1475: 't Sultanaot vaan Demak, d'n iersten islamitische staot op Java, weurt gestiech. Binne tientalle jaore zal deze staot de rol vaan t desintegrerend Riek vaan Madjapahit euvernumme.
1478: 't Groetvoorstedom Moskou lief de Rippubliek Novgorod in.
1480: 't Groetvoorstedóm Moskou versleit Ahmed khan bin Küçük en verlos ziech daomèt vaan zien vazalrelatie mèt 't Riek vaan de Gouwe Horde.
1481: De Portugeze stiechte 'n kolonie in Elmina (allewijl Ghana).
1487: Richard III, vaan 't Hoes York, weurt vermaord. Hendrik VI volg häöm op es keuning vaan Ingeland en stiech de Tudordynastie.
1492: De keuning vaan Castilië en Aragon löp 't keuninkriek Granada oonder de voot. Dit beteikent 't ind vaan de Moorsen tied in Spaanje.
1494: Paus Alexander VI stèlt 't Verdraag vaan Tordesillas op, wat de Nuie Wereld tösse Spaanje en Portugal verdeilt. Bei len accepteren 't.
1496: Spaonse koloniste stiechte Santo Domingo, de ajdste nog bestoonde Europese vesteging in de Amerika's.

Wetensjap

Oontdèkkingsreize

Wereldkaart oet 1502, verwèrk alle informatie die de Portugese en Spaonse oontdèkkingsreize oet de veurbijen iew hadde opgeleverd.

Oontdèkkinge zien vaanoet Europees perspectief wienie neet expliciet aanders gezag.

1413-15: 'n Expeditie oonder de Chinesen admiraol Zheng He verkint d'n Indischen Oceaon en kump tot in de Roej Zie.
1418: 'n Portugese expeditie oonder João Gonçalves Zarco en Tristão Vaz Teixeira oontdèk Madeira. Woersjijnelek zien zij neet de ierste die 't höbbe gezeen.
1421: Portugese zieveurders zeile veurbij Kaap Chaunar (Marokko).
1422: 'n Chinese expeditie verkint de kös vaan Oos-Afrika.
1427: 'n Portugese expeditie oontdèk de Azore. Wie Madeira is ouch dezen arsjipel woersjijnelek ieder aongedoon.
1434: Daankzij de oetvinding vaan 't karveel, e nui soort sjeep, lök 't de Portugese kaptein Gil Eanes veurbij Kaap Bojanes (Westeleke Sahara) te zeile.
1456: Diogo Gomes oontdèk Kaapverdië.
1460: Pedro de Sintra deit Sierra Leone aon. De jaore dao-op zalle diverse Portugeze de Guinea's bezeile, en dao ouch kolonies stiechte.
1471: 'n Portugese expeditie stik d'n eveneer euver.
1482: Diogo Cão verkint de Congo-revier.
1488: Bartolomeu Dias bereik Kaap de Gojen Hoop en bewijs daomèt tot d'n Indische Oceaon vaanoet Europa euver zie te bereike is.
1492: Christoffel Columbus land op San Salvador (Guanahani), Bahama's. Dit memint accepteert me algemein es de Europese oontdèkking vaan Amerika.
1498: 'n Portugese expeditie oonder Vasco da Gama bereik India.
1500: De Portugees Pedro Alvares Cabral deit Brazilië aon en eis 't veur Portugal op.

Natuurwetensjappe

1417: Poggio Bracciolini heroontdèk De rerum natura, e natuurfilosofisch gesjrif wat veur groete controverse zal zörge.
1478: In Treviso weurt Arte dell'Abbaco oetgebrach, e handbook vaan commercieel rekekunde. 't Kin 't ierste wetensjappelek book zien wat (in Europa) weurt gedrök.
1495: Leonardo da Vinci oontwerp 'ne mecanieke robot en bouwt 'm mesjiens ouch zelf.
1496: Abraham Zacuto bringk d'n Almanach Perpetuum oet. 't Book bundelt recint verkrege kinnes euver navigatie op de stare.

Oetvindinge

1440: Drökpeers mèt losse lètters (vaanoet Europees perspectief: bestoont al in China)

Religie

Debat op 't Concilie vaan Konstanz.

1414: Tegepaus Johannes XXIII röp 't Concilie vaan Konstanz bijein. Ziene Romeinse concurrent Gregorius XII stump demèt in door 't zelf ouch oet te rope.
1415: De Boheemse preker Jan Hus weurt geëxecuteerd. Oet zien lier oontsteit 't hussitisme.
1431: Paus Martinus V röp 't Concilie vaan Florence bijein, wat in ierste instantie in Bazel begint. 't Concilie, wat tot 1449 zal dore, handelt euver de mach vaan de paus en deit 'n handreiking nao de oosters-orthodoxe kèrke.
- 1449: Mèt 't ind vaan 't Concilie vaan Florence trejt tegepaus Felix V aof. Heer is de lèsten tegepaus oet de historie.
1434: Mèt 't ind vaan d'n Hussietenoorlog weurt 't hussitisme officieel touwgestande in de Boheme. De radicaol Taboriete weure evels oonderdrök.
1478: De Spaonse Inquisitie weurt ingestèld. Dit deent boete e religieus veural e politiek doel, umtot de nui inquisitie oonder gezag vaan de Kathelieke Monarche steit.
1497: Op las vaan Dominicaner monnek Girolamo Savonarola weurt 't Vräögdevuur vaan de IJdelhede oontstoke: talloes kunstwerke weure verneteg.

Kunste

't Lam Gaods, vaan de breurs Van Eyck.

ca. 1408: 't Gruuthuse-manuscrip weurt bijeingebrach.
1432: 't Lam Gaods, 'ne polyptiek vaan Jan en Hubert van Eyck, kump veerdeg.
ca. 1450: Piero della Francesca sjèldert D'n duip vaan Christus.
ca. 1460: Antoine Busnoys of Johannes Regis componeert de ierste Missa L'homme armé, 'n gewuunte die 'nen iew laank naovolging zal vinde.
1470: 't Buxheimer Örgelbook, 'n belaankrieke collectie vreuge klaveermeziek, weurt bijeingebrach.
1470: De Sint-Laurensbasiliek in Florence, e vreug veurbeeld vaan renaissancearsjitectuur kump veerdeg.
ca. 1485: Sandro Botticelli sjèldert De geboorte vaan Venus, e veurnaom renaissancewerk.
1485: Elckerlijc weurt in Antwerpe opgeveurd.

Persoenelekhede

Voorste en politici

Wetensjappers en filosofe

Leonardo da Vinci

Kunstenere

Jaore

Jaore 1400	1401	1402	1403	1404	1405	1406	1407	1408	1409	1410
Jaore 1410	1411	1412	1413	1414	1415	1416	1417	1418	1419	1420
Jaore 1420	1421	1422	1423	1424	1425	1426	1427	1428	1429	1430
Jaore 1430	1431	1432	1433	1434	1435	1436	1437	1438	1439	1440
Jaore 1400	1441	1442	1443	1444	1445	1446	1447	1448	1449	1450
Jaore 1450	1451	1452	1453	1454	1455	1456	1457	1458	1459	1460
Jaore 1460	1461	1462	1463	1464	1465	1466	1467	1468	1469	1470
Jaore 1470	1471	1472	1473	1474	1475	1476	1477	1478	1479	1480
Jaore 1480	1481	1482	1483	1484	1485	1486	1487	1488	1489	1490
Jaore 1490	1491	1492	1493	1494	1495	1496	1497	1498	1499	1500