Trèkzak
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'nen Trèkzak is e meziekinsjtrumènt verwant aan d'n accordeon. In bepaolde deile van Limburg wirt 't woord kwetsjbuul of kwetsjbujel gebruuk veur 'nen trèkharmonica.
Besjrieving
bewirkDit meziekinsjtrumènt is verwant aan de accordeon. De wirking is gebaseerd op 't principe van de doorsjlaonde tóng (in plaatsj van ein opsjlaond of toesjlaond riet, zoa-es biej de rietinsjtrumènte).
't Insjtrumènt besjteit oet tweë kaste mèt tóngplate. Dees zint mèt ein verbónje door 'ne blaosbalg dae mèt allebei de hènj oetgetrokke en ingeduujd kènne waere. Allebei de hènj aopene ventiele nao de tónge door middel van knup. Mè de rechterhandj waere melodietoane gesjpeeld, mèt de lènker begeleidingsakkoorde zoa wie biej 'ne accordeon.
D'r zint versjillende saorte trèkzek: ein-, tweë- en drie-riejers. Op de awtste vörme waas d'r mèr ein riej knöp veur de rechterhandj, womit me ein diatonische toanlödder ten geheuëre koosj brènge. 't Insjtrumènt is, net es de concertina en de bandoneon, wisseltoanig, d.w.z. dat biej duje en trèkke dezelfde knóp ein anger toan produceert (meistal ein secunde versjillend; biej 'nen accordeon is dat neet zoa).
'nen Trèkzak is behauve wisseltoanig, ouch diatonisch, d.w.z. dat neet alle 12 de meugelike toane van ein octaaf aanwezig zint, mèr allein de note van de toanlödder, dit in taengesjtèlling mèt 'ne harmonica dae ouch diatonisch is mèr neet wisseltoanig. Eine 1-riejer in C sjpeelt zoadoonde de toanlödder van c:
- c - - d - - e - f - - g - - a - - b - c
| duje | 1C | 1E | 1G | C | E | G | c | e | g | c' |
| trèkke | 1D | 1F | 1A | 1B | D | F | A | B | d | f |
De (chromatische) c#, d#, f#, g# en a# óntbraeke; hiejdoor is 't neet meugelik op 'ne einriejer trèkzak in C willekeurige melodieje te sjpele, allein melodieje die gebruuk make van de toanlödder van C zint bruukbaar.
De trèkzak woort in 't midde van de 19e eëuw 'n popelair insjtrument in de Vlaamse en Nederlandse volksmeziek, en maog zich sins de jaore 1970-1980 in eine beperkte krink van de beoefenaers van de volksmeziek weer in ein ruum belangsjtèlling verheuge. Ouch in de Ierse volksmeziek wirt 't insjtrument väöl besjpeeld. In Nederland is de trèkzak veural popelair in de noordelike (Groningen, Friesland) en oastelike provincies. In Brabant en Limburg wirt op de Steierische trèkzak veural Duutsje en Oasteriekse volksmeziek gesjpeeld.
D'r besjtaon, zoa-es eërder al gezag, väöl versjillende saorte systeme van trèkzek. Allereësj zint d'r trèkzek mèt ein riej, tweé rieje, tweë rieje en ein hauf en drie rieje. Minder veurkómmend zint trèkzek mèt veer of vief rieje. Daonaeve kènne de sjtömminge ouch versjillend zeen. Zoa kriet me ein groat aantal saorte trèkzek.
Sociaal gebeure
bewirk
Opmerkelik is ouch 't sociale decorum róndj de trèkharmonica. D'r zint regelmaotig workshopdage die wiejer gaon es allein 't leëre sjpele. Trek er es Uut in Nijmegen is de bekèndste: jaorliks róndj Hemelvaartsdaag kampere cursiste op 't sjportveld van ein middelbare sjoal. Euverdaag kriege ze les van bènne- en boetelandjse muzekante. 't Is 'n evenement veur 't ganse gezin: kènjer kènne biejveurbeeld les kriege in aparte groepe.
Ouch vènje mèt name in de zomermaonje harmonicadage plaatsj. Röstieke aorde zoa-es historische boereerve in 't Oaste van 't landj vorme dan 't decor van groate groepe al dan neet same sjpelende harmonicaleefhöbbers.
In Rusland waere trèkzak en harmonica väölvöldig besjpeeld. Saer de jaore 1980 is op 1TV (Russische satelliet televisie, hotbird) op zaoterdig róndj 08:15 (Nederlandse tijd) 't programma "Igray Garmon" te zeen wo-in waekeliks biezunjere trèkzak-, harmonica- en bajansjpelers waere belich.