Theorie vaan Vörm

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Theorie vaan Vörm (dèks letterlek oet 't Aajdgrieks vertaold nao Ideeëlier, al is de allewijl Europees definitie vaan idee gaaroet get aanders es 't Griekse woord eidos, wat ierder essentie meint) is 'n theorie vaan Plato die 'n gigantische invlooi had op de Europese filosofie.

Theorie

Plato stèlt in zien theorie tot 't twie wereld gief. De ierste wereld is de empirische wereld; de wereld vaan tied en ruimte, kortum: de wereld boe-in veer leve. Dinger zien beveurbeeld good en/of rechvierdeg, dinger zien e bèd en/of roed. Dit alles zit in conncectie mèt de aander wereld. De transcendentaole (bovezintuigeleke wereld). De oonstoffeleke, abstrakte wereld. Dees wereld besteit inkel oet zoegenaomde Ideeë, op 't Grieks: Eidos. 'n Eidos is perfek, oonveranderbaar en ieweg. Dinger oet de empirische wereld, wie good, rechvierdeg, e bèd, 'n stool, 'nen taofel, de kleur roed of grammaticaal, participere of immitere allemaol hun Eidos: de Eidos (Idee) vaan Roed, de Eidos vaan Good, de Eidos vaan 'n taofel, etc. 'n Eidos is "Weerdeg", daorum oonveranderbaar en ieweg en daomèt 't tegeneuvergestèlde vaan de dinger in eus wereld, die wel veranderbaar zien en neet ieweg. Sjef kin beveurbeeld dapper zien, sommege zien mesjiens ouch dapper, evels minder dapper es Sjef; aandere zien dapperder es Sjef. Wat al dees versjillende lui in geliekenis höbbe is tot ze evels allemaol dapperheid höbbe, al versjilt dit dös in wieväöl maote. Dees dapperheid participeert/immiteert de Eidos vaan Dapperheid. Sommege, wie Sjef, zien bove-gemiddeld good in 't participere/immitere vaan de Eidos Dapperheid, al zien de lui die minder behendeg d'r in zien, ouch in zekere maote good d'r in. 't Gief ouch lui die nog beter d'r in zien dees Eidos te immitere, en die zien veer es dapperder es Sjef. Toch is d'r niemes die de perfektie vaan de Eidos vaan Dapperheid kin zien. 't Gief naomelek niks en niemes wat dapperder is es de Eidos Dapperheid zelf. 't Zelfde gèlt veur de teikening vaan 'n cirkel. 'n Cirkel is e volmaak vörm die erg meuilek in perfektie nao te teikene is. D'n eine is beter in cirkels teikene es aandere. Sjef ligk oonder 't gemiddelde wat betref 't teikene vaan cirkels, al gief 't ouch lui die d'r nog slechter in zien. Dit meint dös tot 't mie lui gief die de Eidos vaan de Cirkel riechteg kinne immitere, es lui die de Eidos vaan de Cirkel minder riechteg kinne immitere es Sjef. Toch is ouch hei niemes die de perfektie vaan de Cirkel kin teikene. V'r weite in uzze kop wie de Cirkel d'r oet zuut, mer in de empirische wereld kinne v'r 'r neet op papier zitte. De Dapperheidseidos weurt hei gezeen es e basiek concep, de Cirkelseidos weurt gezeen es 'n archétype. Beij soorte weure Eidos genömp. Plato stèlt daorum tot 't de lui die wirkelek hoongerig zien nao kennis, mótte zeuke nao de Eidos. Filosofe mótte zeuke nao de Eidos vaan dinger um te verstaon wie me mót leve. Dat is de reij boerum Plato in Politeia stèlt tot filosofe de staot mótte beheerse.

Allégorie

Plato ligk zien theorie metaforisch 't bèste oet in zien wirk Politeia. Hei-in gebruuk heer es metafoor de bekinde platonische Allégorie vaan de caverne. Me deent ziech 'n groete grot (caverne) veur te stèlle, die mèt de boetewereld verboonde is door 'n gaank mèt 'n dösdaoneg lengde tot 't gein daagleech gief in de caverne. 't Gief 'n rij gevaangene mèt hun rögk nao de ingaank, en ze loere nao de achterwand vaan de caverne. Hun leijmaote en halze zien zoe vasgeketend, tot ze hun köp neet kinne bewege en daodoor mekaar noch ziechzelf kinne bekieke. Dit meint tot ze allein de maor veur ziech zeen. Zoe höbbe ze hu gans leve gezete en kinne niks aanders. Achter hun gief 't vuur. Tösse hun en dat vuur gief 't 'n blokkaad in de vörm vaan 'n maor, dee zoe hoeg is wie'ne mins. Aon de aander kant vaan dee maor gief 't laopende lui mèt gans en al dinger op hunne kop, boeoonder stein en houten figure vaan lui en diere. Ze iesbere. De sjeme vaan die dinger valle door 't vuur op de maor boe de gevangene tegenaon loere, dee ouch de stömme wierkaats en hun die de dinger sjouwe. Platon zeet noe tot 't innegste dat de gevangene in hu leve zeen, sjeme en echo's zien. Ze zölle dinke tot dit de realiteit vörmp, en hun gesprekke zawwe euver woernömming vaan dees realiteit gaon. Es eine gevangene zien ketene zaw kinne aofsjödde, zaw heer door de levenslang ketening in 't haafduuster zoe verkremp zien, tot 't allein al pienlek veur häöm zaw zien um ziech um te dreie, ouch zaw 't vuur 'm verblinde. Heer zaw gans de klöts kwiet zien en ziech weer wille umkiere nao de wan mèt de sjeme, nao de realiteit die heer verstande heet. Es heer einmaol geweend zaw zien aon de bovewereld en daonao trök geit nao de caverne, zaw de duusternes häöm weer tiejlek verblinde. Zien ervaringe zawwe onbegriepelijk zien veur de aander gevaangene, umtot hun taol allein mer verwies nao sjeme en echo's/ Zien behendegheid um de wierkaotse sjeme te zien en te umsjrieve zal geleije höbbe oonder zien erveringe, en op de aander gevangene zaw heer minder slöm euverkomme. Ze zölle 'm zelfs es gevierlek zie en meugelek dreige häöm te doeje. Zelfs dees items zien evels inkel 'n aofbeelding vaan de ideeë. Oet dees wereld vaan beelde en sjien mót de mins bevried weure en vertrojd rake mèt 't woere weze. Dat is de opgaaf vaan de filosofe Platon verklaor 't vasstèlle vaan de ideeë veur de lui door te rappelere, boebij heer de Mythe vaan Transmigratie te groonde lègk. Heinao betaomp de ziel vaan zien eerdse bestande bis 't riek vaan de ideeë en ze zien dao.

Vief thesis vaan de Eidos

Plato besjreef vief thesis veur wat 'n Eidos is. Heiveur weurt de maan (de mins) es veurbeeld gebruuk, meh me zaw 't ouch kinne gebruuke veur get gans aanders, wie hoes, greun, blijsjap of zoervleis: 1. Wienie versjillende dinger maan zien, is dit umtot 't de Eidos vaan de Maan participeert of immiteert. 2. Gein Eidos participeert of immiteert häörzelf 3. De Eidos vaan de Maan is Maan, de Eidos vaan de Maan is niks aanders es de Maan 4. Niks aanders es de Eidos vaan de Maan is de riechtege Maan 5. 'n Eidos besteit neet in ruimte en tied, ze is oonveranderbaar en neet ziechbaar mèt eus zintuige

Zelfkritiek en Aristoteles

Achtergroond

In Plato's dialoog mèt Sokrates, Parmedies, oet heer zelfkritiek op zien eige Theorie vaan Vörm. Get erg dappers, laote de meiste filosofe weite, umtot zien ganse filosofie is gebasseerd op dees theorie. Aristoteles, de bekinste lierling vaan Plato, gebruuk dees zelfkritiek vervolges es punt vaan start veur zien eige filosofie op moraal en weitesjap.

De redeniering vaan Parmedies

Um de zelfkritiek vaan Plato te verstaon, mót me ziech drei manslui veurstèlle (Sjef, Jacques en Louis) en opnui de vief thesis vaan de Eidos (in dit geval de Eidos vaan de Maan, um te begriepe boerum Sjef, Jacques en Louis alledrei manslui zien en dös de Eidos vaan de Maan participere) bekieke en dit es oetgaanspunt gebruke veur 't perbleem vaan de Theorie vaan Vörm: 1. Wienie versjillende dinger maan zien, is dit umtot 't de Eidos vaan de Maan participeert of immiteert. 2. Gein Eidos participeert of immiteert häörzelf 3. De Eidos vaan de Maan is Maan, de Eidos vaan de Maan is niks aanders es de Maan 4. Niks aanders es de Eidos vaan de Maan is de riechtege Maan 5. 'n Eidos besteit neet in ruimte en tied, ze is oonveranderbaar en neet ziechbaar mèt eus zintuige

't Perbleem gief 't ziech veural bij de ierste drei thesis, dewijl die zjus 't belaangrieks lieke te zien. Dös 't gief (1) 'n Eidos vaan de Maan, en (3) dees Eidos vaan de Maan is niks aanders es de Maan. Meh de collectie vaan de Eidos vaan de Maan en Sjef, Jacques en Louis (die alledrei deil oetmake vaan de Eidos vaan de Maan) make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). Dös mót 't 'n nui Eidos (1) geve en (3) dees Eidos is niks aanders es häörzelf. Meh de collectie vaan de nui Eidos, de aw Eidos en Sjef, Jacques en Louis make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). Dös mót 't 'n nui Eidos (1) geve en (3) dees Eidos is niks aanders es häörzelf. Meh de collectie vaan de nui Eidos, de awwer Eidos, de aajdste Eidos en Sjef, Jacques en Louis make tot 't nui dinger gief die deil oetmake vaan de Maan. Dit is evels oonmeugelek volges thesis (2). V'r mótte dös weer 'n nui Eidos bedinke. Oondertösse zitte v'r al op de veerde Eidos en 't zal noets indige, dewijl 't gans idee vaan de Theorie vaan Vörm zjus is tot 't veur alles 'n apaart (en veural INKEL) Eidos gief, dat gans tege dees nui redenatie ingeit, boe-in 'n Eidos altied weer zörg veur 'n nui Eidos, en die weer veur 'n Nui, etcetera. 't Perbleem vaan de Theorie vaan Vörm is daorum dös dat vaan de circulatie.

Brónne

Blackburn, S. (2001). Being Good. A short introduction to ethics. Oxford: OUP.
Copleston, F.C. (1946). A History of Philosophy. Vol. I: Greece and Rome (rev. Ed.). London: Burns & Oates.
Kardaun, M. & Spruyt, J. (2000). (2000). The Winged Chariot. Collected Essays on Plato and Platonism in honour of L.M. de Rijk (= Brill’s Studies in Intellectual History, Vol. 100). Leiden/Boston/New York: Brill.

Alle brónne gebruuk in dit artikel zien Ingels