Hertogdóm Gelder

Gelre waoër 'n hertogdom in 't Nederlands-Duutsj grensgebeed.

Gelre i 1477

't Hertogdom besjtóng oet 't gebeed dat allewiele de Nederlandse provincie Gelderland is, es ooch 't noorde va Limburg en 't zujelik deil va d'r Duutsje Kreis Kleef. 't Hertogdom waoër geneump naoë de sjtad Gelre (Geldern) in 't hujig Duutsjland. 't Gebeed dat huuj de provincie Gelderland en Kleef en Emmerik zint woeërt Neder-Gelre geneump en de angere gebede, die huuj i Limburg en Noordrien-Wesfale ligke, Opper-Gelre.

Historie

De sjtreëk rónd Gelre woeërt oeërsjprónkelik bewoeënd durch Germaanse sjtamme wie de Batave en later durch Franke. Ónger de Franke waoër 't e deil van 't Koninkriek Austrasië en vervolges van 't Frankiese Riek. Ónger Karel de Groeëte is de huuj Gelderse sjtad Nimweëge 'ne palts geweës.

Naoë 't oeteivalle van 't Frankiese Riek, biej de doeëd va Lodewiek de Vrome in 843, behuuërde de sjtreëk biej 't Hertogdom Lotharingen en pas naoë 't Verdraag va Meersje in 870 biej 't Oeës-Frankiese Riek, of later 't Hillige Roomse Riek.

I de elfde ieëw óntsjtóng rónd 't sjtedsje Gelre 't Graafsjap Gelre. D'r ieësjte graaf waoër Gerhard I va Wasseberg. In 1179 verwierf d'r Gelderse graaf 't Graafsjap Zutfe. Geleidelik breidde 't Gelders gebeed zich oet en i 1248 verwierf graaf Otto II de riekssjtad Nimweëge. Gelre besjtóng doe oet veër kerteëre: Remung (dek "Opper-Gelre" geneump), Arnem ("Veluwe"), Nimweëge ("Betuwe") en Zutfe.

De Gelderse oetbreiding waoër sjloes mit d'r Sjlag biej Woeringe i 1288. I 1339 weërd Gelre e hertogdom. Naoëdat hertog Reinoud III kingerloos sjtorf, volgde d'r Gelderse Successiekreëg. Dees leidde er i 1383 toe dat Willem va Gulik hertog woeërt. Vanaaf 1393 waoër heë teves hertog va Gulik. Naoë diens uëverlieëde i 1423 woeërte Gelre en Gulik weer gesjeije.

I 1483 kaoëm Gelre i heng va Boergondië. Daoëteëge bloof verzit besjtaoë en i 1493 woeërt Gelre weer zelfsjtendig. Ónger Karel va Gelre verzitte 't hertogdom zich succesvol teëge de Habsburgse hegemonie i de Nederlande. Naoë 't uëverlieëde va Karel va Gelre woeërt hertog Willem va Kleef en Gulik teves hertog va Gelre. Ooch heë verzitte zich teëge d'r Habsburgse hieërsjer Karel V, meh moeës biej 't Tractaat va Venlo i 1543 Gelre aafsjtaoë aa Karel V. Vanaaf dat mement makde Gelre deil oet va de Habsburgse Nederlande. Es gevolg va d'r Tachtigjaoërige Kreëg woeërt Gelre gesjplitst; 't noordelik deil woeërt es Gelderland deil va de Nederlandse Republiek, Opper-Gelre bloof i Sjpaanse heng. Opper-Gelre, mit oetzóndering va Venlo en Remung, kaoëm biej de Vrede va Utrech i 1713 i heng va Pruusje. Biej 't Verdraag va Wene kaoëm westelik Opper-Gelre i Nederlande heng, woeë 't deil woeërt va de provincie Limburg. De noordelike kerteëre vorme de provincie Gelderland.