Jazz: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting |
|||
Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
'''Jazz''' is 'nen oersprunkelek [[Afro-
De meziek oontstoont roond in 1900 in [[New Orleans]] en heet zien wortele in diverse awwer meziekgenres vaan alderlei aofkoms. Nao d'n [[Ierste Wereldoorlog]] verspeide de meziek ziech euver gans de [[Vereinegde Staote]], zeker ouch - zij 't in verwaterde vörm - euver de blaanke bevolking. Ouch in Europa zouw in 't [[Interbellum]] hendeg populair weure. In de jaore daarteg oontwikkelde ziech de swing, die evels in de loup vaan de jaore veerteg laankzaamaon verwaterde tot populaire meziek mèt jazzinvlood.
== Historie en stiele vaan de jazz ==▼
Nao d'n Twiede Wereldoorlog kraog de jazz e twiede leve es [[kunsmeziek]]; de [[bebop]], dee ziech de jaore daoveur boeten 't gehuur vaan de mainstream had oontwikkeld, kaom noe aon de oppervlaakde. In de jaore viefteg kristalliseerde ze oet in get rösteger stijle wie cool jazz en hard bop, stijle die in de ganse westerse wereld door combo's woorte euvergenome en al gaw e vertrojd geluid woorte. E klein grupke musici eisde nog mie vrijheid en kaom tot de ''free jazz'', 'ne belaankrieke stijl vaan de jaore zèsteg.
Na0 1970 leep de jazz, oondaanks flirts mèt oonder mie popmeziek, in populariteit trök, zeker wie de groete stare eine veur eine storve en de media de jazz doedverklaorde. Sinds 1980 höbbe väöl muzikante ziech geriech op fusiestijle in alle meugeleke soorte. Oondaanks tot de jazz noets mie ech groet is gewore, gief 't nog ummer 'n oetgebreide infrastructuur die de meziek oondersteunt.
==Gaank vaan zake==
===Improvisatie===
Wie gezag drejt jazzmeziek in de ierste plaots um improvisatie. Dit wèlt zègke tot de musici, binne aofgesproke kaders, zelf hunne meziek t'r plaotse bedinke.
Miestens musicere jazzmuzikante op 'n [[akkoord]]sjema. Dit is dèks 't bluessjema (12 maote mèt de akkoorde I-I-IV-I-V-IV-I-I/V), of 't sjema vaan 'ne song. De klassieke [[Tin Pan Alley]]song kint 32 maote, georganiseerd volgens 't sjema AABA (twie kier ach maote A, ach maote B, daan nog ins ach maote A). Ouch väöl oersprunkeleke jazzcomposities ('n traditie die pas nao d'n Oorlog veuj aon de groond kraog) volge dat AABA-sjema. Vaanajds späölt me iers 't orzjineel eine kier door en geit me daonao improvisere. Ederskier tot 't akkoordsjema gans veurbijkump neump me e ''chorus'' (lètterlek 'refrein', umtot de 12 of 32 maote soms allein mer 't refrein vaan 'ne ganse song zien). 'ne Solo kin bestoon oet ein of miejer ''choruses''.
In de [[modaole jazz]] weurt neet op 'n akkoordsjema, meh op 'n modus ('n aw kèrktoensoort) geïmproviseerd. De free jazz is atonaol en improviseert daorum neet op akkoorde; dèks is 't dao ouch touwgestande um mèt miejer speulers doorein te solere ('collectief improvisatie').
Wee 'ne solo geit speule, moot vaan teveure weure aofgesproke, al kinne sommege dinger ('t begin en ind vaan 'ne solo) wel speulentere weure beslote. Bij de New Orleans-jazz waor en is de solo veurbehawwe aon de melodie-instruminte, bij big bands zelfs aon mer e paar orkesleje. In de moderne jazz nump evels de piano ummer wel 'ne solo veur häör rekening, dewijl ouch bas- en drumsolo's neet oongewoen zien. Drummers kinne natuurlek neet op 'n akkoord of 'ne modus improvisere en hove ziech neet aon choruses te hawwe; hun soli gelle es oonderbrekinge vaan 't normaal sjema. Ouch zengers kinne improvisere; dit doen ze dèks mèt oonzinlèttergrepe (zoegeneump '[[scatte]]'). Veural [[Ella Fitzgerald]]) heet de zaank es volweerdeg improvisatie-instrumint tot groete huugde gebrach.
===Instrumentatie===
D'n instrumentatie vaan de jazz versjèlt per stijl en zeker allewijl is alles meugelek. De constante door de jaore heer is evels wel tot blaosinstruminte dominere. Dit kump door de wortele vaan de jazz in de gesyncopeerde blaosmeziek (zuug oonder).
D'n oersprunkeleke New Orleans jazz of Dixieland had en heet es melodie-instrumente de [[klarinèt]], de [[trompöt]] of [[kornèt]] en de [[trombone]]. De ritmesectie varieert, nao gelaank of me wel of neet löp. Stoonde/loupende bandsjes laote de bastoene dèks door 'nen [[tuba]] speule en de akkoorde door 'ne [[banjo]]; bij zittende/concerterende bandsjes zien [[contrabas]] en [[piano]] ouch meugelek. De contrabas weurt in de jazz - in alle stijle - in de regel [[pizzicato|geplök]]. Ouch 't [[wesbord]] is in de vreuge jazz e väöl gehuurd instrument.
In de jaore twinteg kump de [[saxofoon]] in de mode, dee ummer mie e symbool vaan de jazz ''tout court'' weurt. In Europa nump [[Django Reinhardt]] de [[gitaar]] es jazzinstrument op. [[Joe Venuti]] nump de [[viool]] mèt de meziek in. Dees twie instruminte vinde evels door hun klein volume geinen ingaank in de mainstreamjazz, umtot ze te zach klinke.
In 'ne [[bigband]] speule dèks veer trompötte, veer trombones, veer saxofoons, piano en slaagwerk. De klarinèt verdwijnt euver 't algemein. Trompöttiste mote soms wissele nao de kornèt, en vaan saxoniste weurt soms gevraog 'n aander typ saxofoon te numme (alt > sopraon; tenor > bariton), al nao gelaank wat de partituur vreug.
In de moderne jazz kristalliseert ziech e vas combo, miestens e kwartèt vaan ei melodie-instrumint (miestens trompöt of saxofoon), piano, bas en drums. Ouch groeter combo's mèt miejer melodie-instruminte koume veur, zoewie groete ensembles boe-in ritme- of akkoordinstruminte dobbel bezat zien. Zeker in de rockjazz weure modern, elektrisch versterkde instruminte gans normaal ([[èllentrikke gitaar]], [[èllentrikke piano]], [[basgitaar]] [dee de contrabas vervingk], [[vibrafoon]]).
't Touwveuge vaan 'ne zenger is in de mieste stijle vrij normaol, al blijf jazz wel in de ierste plaots instrumentaole meziek. Sommege jazzmusici, wie Louis Armstrong en [[Chet Baker]], woorte zoewel es zenger wie es instrumentalis hendeg bekind.
[[Plaetje:Scott Joplin 19072.jpg|thumb|Scott Joplin maakde de ragtime in gans Amerika (en daoboete) populair.]]
Heieuver besteit gein einstummegheid, meh 'ne consensus besteit wel. Me moot ziech ouch bedinke tot de oontwikkeling vaan de jazz hendeg snel is verloupe. Es gevolg heivaan höbbe oontwikkelinge, die hei weure geprizzenteerd es nao-ein gebäörd, ziech in feite dèks euverlap. D'n oonderstroum vaan bebop begint al op te koume es de swing, in eder geval in populariteit, op zie huugdepunt steit. Daobij zien oet de mode geraakde stijle blieve bestoon en zien hun groethede ouch blieve optrejje. Louis Armstrong traoj beveurbeeld nog op wie in 1960 d'n ierste ''free jazz'' woort gemaak; heer trok daobij ouch in zien naodaog e väöl groeter pebliek es d'n avant-garde.
Regel 9 ⟶ 38:
Vaan de late [[zestiende iew]] tot de [[negentiende iew]] woorte [[negers]] oet Wes-[[Afrika]] nao de [[Nuie Wereld]] versjeep. In deen oonderdrökde wereld verlore de slaove hun taole en religies, meh hunne meziek en dans bleef nog laank behawwe; de lèste rapporte vaan zulke ritueel danse stamme oet de jaore viefteg vaan de twintegste iew. Zeker zoe belaankriek is evels d'n invlood - toen al, meh zeker ouch nao de slaovetied - vaan de westerse meziek, die de slaove tot ziech krege door christeleke hymnes en volksleedsjes. De ''[[work song]]s'' en ''[[negro spiritual]]s'' stoonte aon de weeg vaan versjèllende 'zwarte' stijle.
Wie de [[
=== New Orleans jazz ===
[[Plaetje:Louis Armstrong restored.jpg|thumb|Kornèttis en trompöttis Louis Armstrong is de bekindste New Orleans-jazzmusicus.]]
In [[New Orleans]] oontstoont de jazz doortot brassbands blanke [[song]]s, lendelek-zwarte blues en
De jazz sloog, zeker ouch door dit succes, snel euver nao aander stei, veural in [[New York City|New York]] en [[Chicago]]. De groetste naome oet deen tied zien kornèttis en trompöttis [[Louis Armstrong]] en pianis [[Art Tatum]]. De muziek woort in commerciële vörm euvergenome door de blanke, wie [[Paul Whiteman]], um dee zien orkes de [[charleston]]-rage oontstoont en veur wee [[George Gerschwin]] zien orkeswerke sjreef.
De New Orleans jazz weurt ouch wel ''[[Dixieland]]'' geneump, meh euver 't algemein is dat de naom veur de börgerleke jazzmeziek vaan nao d'n oorlog, dee sterk op de vreuge jazz trökgreep (zuug oonder). Belaankriekste kinmerk vaan deze meziek is de [[heterofonie|heterofoon]] melodie-indeiling: in de neet-solistische gedeiltes blijf de trompöt 't diechste bij de oersprunkeleke melodie, dewijl de klarinèt ze get drökker umspäölt en de trombone allein de hooflijne volg. Ouch kinmerkend is de ritmesectie, die 't ''[[stride]]''-princiep vaan de ragtime euvernump: de ierste en daarde tel weure sterk benaodrök (door d'n tuba of de bas, zoewie door de groete trom), de twiede en veerde get zwaker.
=== Swing ===
In de jaore daarteg oontstoont in New York 'n nui soort jazz: de [[swing (stijl)|swing]]. Dezen jazz waor [[homofonie|homofoon]] (in plaots vaan [[heterofonie|heterofoon]], wat de New Orleans jazz waor), lag geine naodrök allein op de ierste en twiede slaag meh op alle veer slaoge, en leep op 'n loupende, oonoonderbroke baslien. 't Besjeie ensemble woort ouch ummer groeter, tot 't op 't niveau vaan 'n [[big band]] kaom: veur eder instrumint dèks veer stök. Arranzjere woort zoe get professioneels. Gevolg waor ouch tot de mieste muzikante zelde of noets aon 'ne solo touwkaome; allein d'n ierste trompöttis, saxofonis, trombinis etc. had dat rech. Aon 't eind vaan de jaore daarteg
Daonao vercommercialiseerde 't genre. Bij populair bandleiers wie [[Glenn Miller]] gónge de solo's nao d'n achtergroond en kraoge romantische, touwgenkeleke nommers sterk d'n euverhand. Ouch woort de zenger, vreuger 'n bijfiguur, ummer belaankrieker, wat stare wie [[Frank Sinatra]] oplieverde. Deze vörm vaan swing vèlt koelek nog jazz te neume, veural umtot 't improvisatie-illemint bekaans oontbrik. Toch is ze vaan groet historisch belaank: gestileerde swing bleef tot deep in de jaore viefteg de populaire meziek vaan de VS.
=== Bebop ===
| |||