Versie op 6 dec 2015 19:54 bewirk Stephan 0796 (Euverlèk \| biedrages) 7.345 bewerkingen Geen bewerkingssamenvatting Label: Visuelen teksverwirker ← Gank nao de veurige diff		Versie op 25 mrt 2020 23:04 bewirk óngedaon make Stephan 0796 (Euverlèk \| biedrages) 7.345 bewerkingen Geen bewerkingssamenvatting Gank nao de volgende diff →
Tekslien 1: {{Dialek\|Vielender}} [[Plaetje:~~Vaals~~Epen-~~Geologisch monument Sterrenstenen Vijlenerbosch~~ Vijlenerbos_(12).~~JPG~~jpg\|thumb\|~~Geologisj~~right\|Vielenerbusj, ~~monement~~gezieë invanoet ~~'t bósj.~~Ieëpe]] D'r '''Vielenerbusj''' is e ca. 650 ha groeët busj- en natoergebeed kótbeej 't dörp [[Viele]] i g'n gemingde [[Vols]]. Aa g'ne zuudrand van d'r busj ligke kling dele i g'n Belsje gemingde [[Blieberig]]. D'r Vielenerbusj besjteet oet mieërder bussje, die allemal egedom zunt va [[Staatsbosbeheer]]. Mieëtstes sjpricht me ja óch van de Vielenerbusje. D'r '''Vielenderbusj''' is ing busj va 650ha groeët kótbeej 't dörp [[Viele]] in de Limbörgse gemingde [[Vols]]. D'r Busj besjteit egelik oet klenger busjer, woe va inkel deler i de nobburige [[Belsj]]e gemingde [[Blieberig]] liegke. Alle deler zint i behaer va [[Sjtaotsbósjbeheer\|Sjtaotsbusjbehaer]]. 't Hánjelt óm ing lánggerekt busjgebeed die lupt tót de [[dreilanjerpunt]] beej Vols. Do sjloet d'r Vielenerbusj an op 't Belsj-Pruusje [[Preußwald]] en 't [[Pruusje (landj)\|Pruusje]] [[Aachener Wald]]. In d'r busj zin d'r groeëte huegdeversjèlle die 't klimaot beinvluuje; d'r váltj haer miè raege en sjnei biejveurbeeld. Doadur liek d'r busj klimaotelogisj geziè al op de zujelike gelaege [[Ardenne]] en de zier kótbeej gelaege [[Eefel]] in 't Pruusj. De huegdeversjèlle veriëre va 150 meter boave ziejnivo beej 't reveerke de [[Geul]] tót 322 meter N.A.P. beej 't Dreilanjerpunt va Vols op de [[Volserberg]]. ==Ligking== I 2014 was d'r busj i 't jernaal bekind óm de [[wilj kat\|wil katte]] die d'r laeve. Óch zint d'r geologisje en historisje monementj te vinje. De geologisje monementj, óch waal de sjtèrresjteine. Vrugger wird gedách dat 't [[meteoriet]]e waore, meh 't zin rowe blokke [[vuursjtèè]] mit zándj, grindj en kalkhówwend gesjteinte die óntsjtao is in 't [[Plioceen\|plioceentsiedpèrk]] (óngevaer 5.3 tót 2.5 meljoen jaor gelieje). <ref>https://nl.wikipedia.org/wiki/Vijlenerbos</ref> D'r Vielenerbusj is e langgerekt gebeed dat zich oetsjtrekt uvver 'n lengde van ca. acht kilomaeter tussje [[Ieëpe]] en 't [[Drielandepunt\|Dreejlandepunt]] beej Vols. D'r busj grenst uvver 'n lengde va vunnef kilomaeter aan 't [[Belsj]] en uvver ca. inne kilomaeter aan [[Duutsjland]]. Deelgebede van d'r busj zunt mieëtstes verneumd gewoare noa dörper en gehuchte i g'n buurt. Van west noa oeëst: d'r Elzetterbusj (beej de buurtsjappe [[Elzet]] en [[Rott]]), d'r Vielenerbusj zelf, d'r Kerperbusj, d'r Holsetterbusj (beej [[Holset]]), d'r Malensbusj (alles ten zude va g'n Iëpenerbaan, d'r Sjimperbusj (ten zuudweste van [[Woofhaag]]) en alles róndum d'r [[Völzerberg]]. D'r Völzerberg sjleet zoeëwaal op Belsj es op Duutsj gróndgebeed aan beej vergeliekbaar [[Hellingbos\|hèllingbusje]], wie d'r [[Öcher Busj]] en d'r [[Preusbusj]]. Same weëde de busje op 't Hollesj óch waal ''Drielandenbos'' geneumd. Óngevaer 200 ha van de hoeëgste dele van d'r busj tusje Viele, Ieëpe en Vols besjteet oet tsemlig vlake plateaus, d'r rest oet hèllinge. De tsemlig oetgesjtrekde hèllingbusje weëde gekenmerkt durch groeëte hoeëgteversjille van zo'n hónderd maeter. D'r Völzerberg is 't hoeëgste punt en 't lieëgste liegkt neet wied va g'n [[Guël]] op ca. 150 maeter. In de lieëger dele guëf 't 'n aantal brunkes, oeë-oet in alle richtinge beëksjkes óntsjpringe, wie de [[Kottezerbach]], de [[Belleterbach]], de [[Klitserbach]], de [[Hermensbach]], de [[Lombergbach]], de [[Halesjerbach]], de [[Hermansbach]] en de [[Zieversbach]]. [[Plaetje:Landscape between Epen and Sippenaeken (cropped).jpg\|thumb\|center\|600px\|Zicht op d'r Vielenerbusj vanoet 't zude (tusje [[Ieëpe]] en [[Sippenake]])]] ==Flora en fauna== D'r Vielenerbusj is ee van de winnige busje in Nederland mit 'n oetgesjproake [[microklimaat]]. Durch de hoeëg liegking liegkt de temperatoer doa get lieëger es elders en hingt doa dök mieë bewolking in de dale, oeëdurch 't mieë neersjlaag guf. Doamit hat 't klimaat heej al get eweg van dat van de [[Eifel]] en de [[Ardenne]]. De busje besjtunt vur e kwart oet [[naoldbeum]] en vur d'r rest oet [[loofbeum]]. De hoeëger dele hant vreej erm, zoer böäm mit de beejbehurende begruiing van [[birk]]e-[[eik\|ek]]ebusj mit väöl roeë woerbele en [[vaarn\|adlervaarn]]; in de lieëger gediltes gruie ónger anger de [[beuk]], de haagbeuk, d'r hazelaer, d'r [[sjtachelder]] en de zeute kieësj, óngerin mieë d'r [[kroezjel]] en d'r [[mispel (plantj)\|mispel]]. Op [[mergel\|kalkrieke plaatsje]] (vural op de sjteil hèllinge) kómme heej en doa [[sjleuëtelbloom]] en [[daslook]] vur, 'n soart un die me es keukekroed kan gebroeke. In de lieëger en nater dele gruie d'r [[Aels (sjtroek)\|sjwatte els]] en d'r gewoeëne esj. Naeve de baeksjkes liegke plaatselig sjraal grasleng mit zeldzaam bleumkes, oeë-ónger de [[blowwe paterskap]]. Kórtbeej de baeksjkes kunt d'r vingerpoeëtsalamander vur. Vreej biezónger aan de fauna is 't vurkómme van vunnef versjillende marterechtige: [[sjteemarter]], [[das]], hermelien, [[bunzing]] en [[wezel]]. In 2014 woat versjillende kiere 'n [[wilj kat\|wil kat]] gesjpot en op camera vasgelaat.<ref>[https://www.ark.eu/nieuws/2014/wilde-katten-geboren-nederland ''Wilde katten geboren in Nederland''. Ark Natuurontwikkeling, d'r 6e december 2014]</ref> Op zóndig, d'r 1e juni woat i g'n umgaeving van g'ne Vielenerbusj 'n wil kat gevange en vurzieë van 'ne zender. D'r Vielenerbusj is ee van de winnige plaatsje i Nederland oeë de bedreigde [[hazelmoes]] vurkunt.<ref>[https://www.researchgate.net/profile/Pim_Lemmers/publication/333114784_Pilotstudie_zenderonderzoek_hazelmuis_2018_Onderzoek_naar_winterverblijfplaatsen/links/5cdc1fde299bf14d9598e8c2/Pilotstudie-zenderonderzoek-hazelmuis-2018-Onderzoek-naar-winterverblijfplaatsen.pdf%20KREKELS,%20René;%20LA%20HAYE,%20Maurice.%20Onderzoek%20naar%20winterverblijfplaatsen.%202019. Krekels, René & La Haye, Maurice. Onderzoek naar winterverblijfplaatsen. 2019.]</ref> ==Gesjiedenis== Al in de prehistorie woar 't gebeed, oeë-in d'r busj liegkt, bewoeënd, getuge de väöl graafhuëvele, oeë-ónger óch d'r graafhuëvel i Vols. In d'r [[Romeinse tied in de Limburge\|romeinse tied]] woar de sjtreek de heemet van de [[Kelte]] en woat kótbeej [[Kotteze]] [[iezer]] gesjmolte. Vanaaf de [[middelieëwe]] guëf 't mieë informatie uvver de gesjiedenis van dit gebeed. De name Vielenerbusj, Malensbusj, Elzetterbusj, Kerperbusj en Holsetterbusj woate in ouw oerkondes geneumd. Uvver d'r Holsetterbusj woat gesjrieëve det 't gemingsjappelig bezit woar. Vanaaf 1940 woate groeëte dele durch Staatsbosbeheer opnuits aageplant mit vural loofhootsoarte die in dees busje van natoere vurkómme. =='t Bezieë weëd== In d'r busj bevinge zich inkel geologische mónnemente die durch informatiesjildjes weëde aagegeëve. Zoeë guëf 't mieërder [[dolines]], koele in 't lanksjap die zunt óntsjtange noa insjtortinge durch 't oplosse van kalksjtee. Wiejer zunt op versjillende plaatsje in d'r busj ''sjterresjting'' te vinge, rouw [[vuursjtee]] vermengd mit [[zand]], [[grind]] en kezelcement, wat is óntsjtange in 't Plioceen. De sjting woate vrugger aagezieë vur [[meteoriet]]e, doavur d'r naam. Doanaeve guëf 't mieërder [[waegkruuts]]e en hilligehuuskes in 't busjgebeed. <gallery> Plaetje:Vaals-Geologisch monument Zevenwegen.JPG\|Geologisch mónnement Zuvvewaeg Plaetje:Vaals-Zandsteenblokken Vijlenerbossen (5).JPG\|Geologisch mónnement zandsjteeblokke Plaetje:Vaals-Heilligehuisje aan Epenerbaan.JPG\|Hilligehuuske aa g'n Ieëpenerbaan Plaetje:Vaals-Wegkruis aan Epenerbaan.JPG\|Waegkruuts aa g'n Ieëpenerbaan </gallery> <gallery> Plaetje:Vaals-Geologisch monument Grindgroeve Elzetterbosch (3).JPG\|Geologisch mónnement Grindkoel Elzetterbusj Plaetje:Vaals-Geologisch monument Sterrenstenen Vijlenerbosch (2).JPG\|Geologisch mónnement Sjterresjting Plaetje:Vaals-Geologisch monument Sterrenstenen Vijlenerbosch (8).JPG\|De sjterresjting </gallery> ===Graafhuëvele=== Óch zunt in d'r busj veer [[tumulus\|tumuli]] te vinge, graafhuëvele oet d'r [[brónstied]]. Ze zunt waarsjienlig tusje de 3500 en 5000 joar aod. Dreej graafhuëvele liegke in 't oeëstelig deel van d'r Vielenerbusj en inne graafhuëvel op d'r Völzerberg. <gallery> Plaetje:Vaals-Grafheuvelgroep Malensbosch heuvel 2 (2).JPG Plaetje:Vaals-Grafheuvelgroep Malensbosch heuvel 1 (3).JPG Plaetje:Vaals-Individuele grafheuvel Vijlenerbos (3).JPG Plaetje:Vaals-Grafheuvel Vaalserberg (1).JPG </gallery> ==Ieëpenerbaan== In de vofsiger of de zèssiger joare van d'r twintigste ieëw woat tusje Ieëpe en Vols, dweësj durch de Vielenerbusje, 'ne zoeëgeneumde "toeristewaeg" aagelaat. Dae hisj huuj Ieëpenerbaan. Tiedes d'r aa-nlag woat 't terrein op versjillende plaatsje aafgegrave. Geologe koeëte zoeë väöl te wete kómme uvver d'r geologische opbouw van de geëgend. In 1964 versjeen in 't tiedsjrift [[Ons Krijtland]] 'n artikel dat góng uvver de [[geologie]] van dizze toeristewaeg. I g'n umgaeving bevinge zich de aodste aafzettinge van Nederland. Ze zunt evvel 't betste te zieë in e dreejtal koele kótbeej de buurtsjap [[Kotteze]].<ref>[http://natuurtijdschriften.nl/download?type=document&docid=406236 J. Weertz & E. Weertz. Aardrijkskundig excursiepunt 16. Carboongroeves bij Cottessen in Zuid-Limburg, in ''Grondboor & Hamer'', 2007, 61.5: p. 131-134.]</ref> 't Hoeëgste punt van d'r waeg liegkt beej 't kruutspunt [[Zuvvewaeg]]. Heej sjteet 'ne markante, veerhónderd joar aode wintereek. D'r waeg is hieël bekind beej toeriste, want hae maakt deel oet van de [[Mergellandroute]] van de ANWB. Óch vanoet 't [[fietsrenne]] is e hieël erg bekind. 't Sjtukske beej [[Komeresj]] zow ee van de zjwoarste beklimminge zing va Nederland. ==Kiek óch== * [http://www.aardkundigewaarden.nl/digitaalzwerfstenenmuseum/gesteentetuinen/tuinen.php?tuin_ID=430 ''Sterrenstenen Vijlenerbosch''] ==Brónne== {{Commons\|Vijlenerbos}} <references/>

Vielenerbusj: Versjèl tösje versies