Amerika: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
klink zelfs in midde-limbörg vraemp: https://www.mestreechtertaol.nl/dictionair/mst/verkinne |
Hei vèlt nog väöl mie euver te vertèlle, meh in eder geval gei stumpke mie. N.B.: Es iemes aanders dit nog wèlt oetbreie, daan allein dinger die veur allebei de Amerika's gelle, aander doen v'r dobbel werk. |
||
Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
'''Amerika''', soms '''''de Amerika's''''', is de samevattende naom veur de twie [[continent]]e [[Noord-Amerika]] en [[Zuid-Amerika]]. Hunne naom oontliene ze aon d'n oontdèkkingsreizeger [[Amerigo Vespucci]], dee begin [[
==
[[geologie|Geologisch]] gezeen zien Noord- en Zuid-Amerika twie versjèllende continente. 't Noorde - in paleogeografische contex dèks ''Laurentië'' geneump - hoort nao 't oetereinvalle vaan [[Pangea]] tot [[Laurazië]]. Al op 't memint tot Pangea definitief oetereinveel begós Laurazië ziech wijer te splitse en vörmde ziech d'n [[Atlantischen Oceaon]]. Tot 55 mieljoen jaor trök zaot 't nog aon [[Europa]] vas. Sindsdeen is Noord-Amerika wel noe en daan nog verboonde gewees mèt [[Siberië]], door de [[Beringlandbrögk]], dee pas sinds 't ind vaan de lèsten [[iestied]] (12000 jaor geleie) euverstruimp is.
* [[Nuie Wereld]]▼
De historie vaan Zuid-Amerika is gans aanders. Dit hoort bij 't zuielek continent [[Gondwanaland]]. Nog mie es Laurazië begós dit continent al direk wijer te sjäöre. De sjeiing tösse Zuid-Amerika en [[Afrika]] waor evels neet vaan d'n einen op d'n aanderen daag gebäörd; dit begós in 't zuie en 't zouw mieljoene jaore dore ietot ze tot twie apaarte continente oetgreujde. Zelfs daonao zaot 't nog vas aon [[Antarctica]]; 'n situatie die pas 23 mieljoen jaor trök opheel (opening vaan de [[Straot Drake]]). Sinds zien breuk mèt Afrika dreef Zuid-Amerika gestiedegaon riechting Noord-Amerika. Wie 't dao aonkaom bleef iers nog 'n ziestraot euver, meh door groete [[völkaon|volkanische]] activiteit vörmde ziech de [[Landbrögk vaan Panama]]. Sindsdeen vörme de Amerika's 'n einheid.
===Paleontologie===
De vörming vaan de landbrögk had groete gevolge veur de [[fauna]] vaan de Amerika's. Noord-Amerika had door de brögk mèt Azië wezelek dezelfde biestesoorte es Eurazië. Zuid-Amerika evels had door zien mieljoene jaore vaan isolemint 'ne gans unieke fauna, mèt [[Xenarthra]] en [[Buildiere]] (de landmassa waor langen tied euver Antarctica mèt [[Australië]] verboonde). Door de landbrögk kóste de bieste vaan allebei de kante noe d'n aander zie terrein kolonisere. De soorte oet 't noorde, die ziech euver e väöl groeter gebeed hadde verspreid, waore evels väöl competitiever es die vaan Zuid-Amerika, die rillatief [[eilandnaïviteit|naïef]] mote zien gewees. Zoe storve binne inkel doezende jaore väöl typisch Zuid-Amerikaanse soorte oet. Sommege helen 't evels wel; 'n inkel femilie migreerde zelfs nao Noord-Amerika (de [[opossums]]).
Wie euveral op de wereld heet de koms vaan de mins veur 't oetsterve vaan väöl inheimse soorte gezörg, en wie gebrukelek waor 't veural de [[megafauna]] dee dao-oonder lijde. Zoe heet me fossiele vaan diverse [[reuzeluiaarde]] gevoonde, die veur jegers mèt waopes gemekeleke doele waore.
==Historie==
===Prehistorie===
Euver de kolonisatie vaan de Amerika's door de mins is nog väöl oonbekind. D'n ierste oonumstrejje cultuur is de [[Cloviscultuur]], die me op naoventrint 13.000 jaor geleie kin datere. Deze cultuur verspreide ziech de koumende hoonderde jaore euver gans Amerika; ze weure geach de veurawwers vaan de mieste inheimse volker te zien. Wie ze ziech verspreid höbbe is neet ummer dujelek; neve archeologie beujt ouch de taolwetensjap inziech in dat probleem (al kin die wetensjap neet wijer es e paar doezend jaor trökloere). Later kaome nog aander volker nao 't continent, boe-oonder de [[Eskimo's]]. Allemaol weure ze geach via Siberië nao de Amerika's te zien gekoume.
===Oontwikkeling vaan diverse culture===
[[Plaetje:Calakmul_-_Structure_I.jpg|thumb|Euvergreujde Maya-pyramide in [[Calakmul]].]]
Mèt de koms vaan de mins begint de [[Precolumbiaansen Tied]], dee - väölzègkend - indeg mèt de Europese oontdèkking vaan 't continent. De oontwikkeling vaan de diverse volker leep wied oeterein. Sommege bleve [[jegers-verzaomelere]], meh de mieste lagte ziech wel touw op [[landbouw]]. Euver 't algemein leefde me in tribaol samelevinge.
[[Besjaving]]e wie veer ze verstoon oontstoonte op twie plaotse. In [[Midde-Amerika]] bouwde de [[Maya's]] 'n cultuur op die vaanaof 250 n.Chr. tot groete bleuj kaom. Hun cultuur zouw tot aon de koms vaan de Europeaone vaan groeten invlood blieve. Zjus noordelek daovaan, in 't huieg [[Mexico]], kaome diverse culture op die culmineerde in 't mechteg riek vaan de [[Azteke]]. D'n aandere kern vint me in 't [[Andes]]gebergde. Hei gaof 't al hiel vreug (3500 v.Chr.) de [[Norte Chicobesjaving]], meh de bekindste cultuur is 't [[Inca]]riek, wat millennia daonao woort gevörmp en ziech hel verweerde tege Europese euverheersing. Ouch de [[Muiscacultuur]] in 't huieg [[Colombia]] maag neet weure vergete.
===Europese oontdèkking en kolonisatie===
Al in 't jaor [[1000]] landde 'n [[Iesland]]se expeditie oonder [[Leif Eriksson]] in [[Newfoundland]], wat heer ''[[Vinland]]'' neumde. De Vikinge vestegde ziech dao ouch kort, in e dörpke wat allewijl [[L'Anse aux Meadows]] weurt geneump. Rekent me [[Greunland]] ouch tot de Amerika's, daan moot me zelfs 'n generatie wijer trök: Leif ziene pa [[Erik de Roeje]] oontdèkde dat eiland al en zörgde ouch veur koloniste. De kolonie in Vinland heel 't mer kort, meh op Greunland zouw de Europeaone tot nao 1500 blieve.
Me is evels gewoen um de Europese oontdèking vaan Amerika in [[1492]] te lègke. In dat jaor perbeerde 'n Spaonse expeditie oonder [[Christoffel Columbus]] 'n alternatief route nao [[Indië]] te vinde (boe de Portugeze kort daoveur de weeg nao hadde gevoonde). Heer landde op 'n eilendsje vaan de [[Bahama's]] (welk perceis is neet bekind). Zelf meinde heer Indië te höbbe gevoonde, meh volgende oontdèkkingsreize nao 't gebeed trokke dat in twievel. In 't [[Verdraag vaan Tordesillas]] ([[1494]]) woort de verkinning vaan en hande mèt 't nui gebeed aon de Spanjole touwgeweze. Allein ein oostelek puntsje kaom aon Portugal touw. In de iewe die volgde versjeen 't nui continent op de kaarte.
Spaanje en Portugal waore veural in Zuid- en Midde-Amerika geïntresseerd. Aonvenkelek waore zeker de Spanjole veural oet op sjatte - väöl Amerikaanse volker kóste gein iezer en maakde in plaots daovaan gebruuk vaan goud en zèlver. 't Aztekeriek veel in [[1521]], 't Incariek heel 't nog tot [[1533]]. De inheimse bevolking woort en masse oetgemaord, meh d'n echte massamaordeneer waore diverse krenkdes oet d'n Awwe Wereld boe de Indiaone geine weerstand tege hadde. Zoe raakde groete gebeje al veur 1600 bekaans oontvolk.
Sindsdeen gebruukde de Europeaone de Amerika's veural veur de [[landbouw]]. Inheimse plante, meh veural [[sókkerreet]], woort in groete plantages verbouwd en lucratief verhandeld. De arbeid heiveur kaom vaan [[slavernie|slaove]] oet [[Afrika]], boe keuninge al sinds de vieftienden iew mèt de Europeaone handelde. Allewijl make zwarte, zeker in gebeed boe oets plantagelandbouw is bedreve, e groet deil vaan de plaotseleke bevolking oet.
De intresse in Noord-Amerika waor in 't begin minder groet. 't Klimaot waor keulder en neet gesjik veur de sókkerbouw. In 't zuie vaan 't continent kós nog wel [[katoen]] weure verbouwd. Veurnaomste kolonisator waor [[Ingeland]], al waagde ouch [[Fraankriek]] en [[Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen|Nederland]] ziech dao. De Noord-Amerikaanse kolonies woorte later populair oonder landverhuizers.
===Oonaofhenkelekheid===
Tegen 't ind vaan d'n achtienden iew woort de band tösse de Europese koloniste en de moojerlen minder. 13 Ingelse kolonies verklaorde ziech in [[1776]] oonaofhenkelek es de [[Vereinegde Staote vaan Amerika]]. Daonao volgde oonras in diverse Spaonse kolonies. In [[Haïti]] waoren 't zelfs de slaove die ziech vaan Fraankreik aofsjeide en 'ne staot stiechde. Ouch [[Brazilië]] maakde ziech los vaan Portugal. [[Canada]] evels woort pas in d'n twintegsten iew oonaofhenkelek.
De Vereinegde Staote greujde in de loup vaan de negentienden iew tot de groetste regionaol mach; in d'n iew dee volgde zelfs tot de groetste mach vaan de wereld. 't Land stoont väöl Spaonstaolege len bij in hunne strijd veur oonaofhenkelekheid, meh mingde ziech daonao zelf intensief in de binnelandse politiek vaan die len.
Allewijl laot Amerika ziech cultureel in drei groete gebeje verdeile: Ingelstaoleg Amerika (Canada en de Vereinegde Staote), [[Latiens Amerika]] (Midde- en Zuid-Amerika, mèt oetzundering vaan de [[Guyana's]]) en 't [[Caribisch gebeed]]. D'n invlood vaan de inheimse bevolking is allein in 't binneland vaan Zuid-Amerika ([[Paraguay]], [[Bolivia]] en deile vaan [[Peru]]) en in 't uterste noorde vaan wezelek belaank; daoboete leve ze dèks in [[indiaonerizzervaot|rizzervaote]].
== Zuug ouch ==
▲* [[Nuie Wereld]]
[[Categorie:Continente]]
| |||