|
==Oontstoon en vaslègking==
===Prehistorie en veur-islamitischen tied===
[[Plaetje:Safaitic_script_with_a_figure_of_a_camel_on_a_red_sandstone_fragment,_from_es-Safa,_currently_housed_in_the_British_Museum.jpg|thumb|Aajd-Noord-Arabische inscriptie in 't Safaïtisch sjrif, eint vaan de Zuid-Arabische sjrifte die veur dees taol woorte gebruuk.]]
Al vaanaof d'n [[achsten iew veur Christus]] woort 't [[Aajd-Noord-Arabisch]] vasgelag. Dat gebäörde in diverse sjrifte, die aonzenelek vaanein versjèlde meh wel twie dinger gemein hadde: 't waore consonantsjrifte en ze waore gebaseerd op 't [[Sinaïsjrif]], wat oetindelek weer trökgóng op de [[Egyptische hiërogliefe]]. Dees gróp sjrifte nemp me de [[Zuid-Semitische sjrifte]]; ze woorte ouch veur 't [[Aajd-Zuid-Arabisch]] gebruuk (wat 'n verwante, meh aander taol is). 't Corpus besteit allein oet [[inscrptie]]s die veur 't groetste deil zier kort zien; de tekste zien evels vaan groet [[taolkunde]]g belaank.
Later evels kaom e noordeleker sjrif in gebruuk: 't [[Nabatees sjrif]]. Dit is 'ne variant vaan 't [[Aramees sjrif]] wie dat veur de diverse vörm vaan de [[Aramees|Aramese taol]] woort gebruuk. Dees taol deende es lingua franca in de Levant en Mesopotamië. De Arabiere kaome woersjijnelek demèt in contak via 't keuninkriek [[Petra (stad)|Petra]] in 't huieg [[Jordanië]], 'n noordeleke kolonie boe ouch kinnes vaan 't Aramees vereis waor. In Petra sjreef me Aramees, meh Arabischen invlood in de inscripties tuint tot de heersers hun oersprunkeleke taol neet hadde opgegeve. Arameestaolege inscripties vaan dit typ vint me ouch zuieleker in 't ech Arabië.
Hiel laankzaamaon begós dit sjrif mèt de aw Zuid-Semitische sjrifte te concurrere. Ein vaan de ierste Arabischtaolege inscripties in dit sjrif vint me in [[Zabad]] ([[Syrië]]) en stamp oet 't jaor 512. 't Is 'n [[bilingue|trilingue]] in 't [[Aajdgrieks|Grieks]], 't [[Syrisch]] (Aramees) en 't Arabisch. D'n euvergaank vaan 't Nabatees nao 't Arabisch sjrif hingk same mèt 't touwnummend gebruuk vaan [[cursief]] lèttervörm: de lètters weure gestileerd en veur e groet deil aonein gesjreve.
===Vaanaof de islamitische expansie===
[[Plaetje:PERF_558,_recto.jpg|thumb|PERF 558, d'n ajdste bewoerden Arabische papyrus, mèt al 'n opmerkelek oontwikkeld Arabisch sjrif.]]
Nao 't oontstoon vaan d'n islam - wat me traditioneel vasstèlt op [[622]], 't jaor vaan d'n [[hidjra]] - begóste de zoezjus bekierde Arabere aon 'n serie groete vereuveringstochte die ze binne koelek 'nen iew vaan Spaanje tot in Perzië brachte. Dit zörgde ouch veur 'n groete verspreiing vaan de Arabische taol, die sterk in prestiesj touwnaom en vaan 'n moondeling cultuur op 'n sjrifcultuur euvergong. Alleriers móste de nui bekierde lui de [[Koran]] kinne leze, dee volop gekopieerd woort. Ouch in wereldleke zakes woort de taol evels väöl mie opgesjreve es vreuger. D'n ierste [[papyrus]] in 't Arabisch (PERF 558) dateert vaan zevenden iew en is e twietaoleg (Arabisch-Grieks) documint oet [[Heracleopolis]] ([[Egypte]]). De cursieve vörm vaan de lètters verraojt evels wel tot 't alfabèt al ieder op papyrus woort gebruuk.
! rowspan=2 width=60px | Naom !! colspan=4 | Vörm !! colspan=2 | Weerde !! rowspan=2 | Ciefer-<br>weerde !! rowspan=2 | Aofkums en opmerkinge
|-
! width=40px | <small>ind</small> !! width=40px | <small>midde</small> !! width=40px | <small>begin</small> !! width=40px | <small>los</small> !! width=75px | <small>IPA</small> !! width=30px | <small>DIN</small>
|-
| [[aleph|ʾalif]] إلف || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ـا</bigfont> || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ا</bigfont> || /ʔ/, /æː/ || '''ʾ''', '''ā''' || align=center | 1 || Vaan Nabatese lètter alef ([[Plaetje:01_aleph.svg|30px32px]]). Oersprunkelek allein consonant; in modern Arabisch nog mer hiel beperk (zuug [[#D'n hamza|oonder]]). Klaank es vocaol hingk sterk aof vaan fonemische umgeving; kin ouch wie [aː] of [ɑː] klinke.
|-
| [[beth|bāʾ]] باء || <bigfont size=4>ـب</bigfont> || <bigfont size=4>ـبـ</bigfont> || <bigfont size=4>بـ</bigfont> || <bigfont size=4>ب</bigfont> || /b/ || '''b''' || align=center | 2 || Vaan Nabatese lètter beth ([[Plaetje:02_bet.svg|20px22px]]).
|-
| [[taw|tāʾ]] تاء || <bigfont size=4>ـت</bigfont> || <bigfont size=4>ـتـ</bigfont> || <bigfont size=4>تـ</bigfont> || <bigfont size=4>ت</bigfont> || /t/ || '''t''' || align=center | 400 || Vaan Nabatese lètter taw/tah ([[Plaetje:22_ta.svg|20px]]).
|-
| [[ṯāʾ]] ثاء || <bigfont size=4>ـث</bigfont> || <bigfont size=4>ـثـ</bigfont> || <bigfont size=4>ثـ</bigfont> || <bigfont size=4>ث</bigfont> || /θ/ || '''ṯ''' || align=center | 500 || Lètter tāʾ mèt extra puntsje. Bestoont neet in 't Nabatees sjrif.
|-
| [[gamel|ǧīm]] جيم || <bigfont size=4>ـج</bigfont> || <bigfont size=4>ـجـ</bigfont> || <bigfont size=4>جـ</bigfont> || <bigfont size=4>ج</bigfont> || /d͡ʒ/, /ʒ/, /g/ || '''ǧ''' || align=center | 3 || Vaan Nabatese lètter gamal of gim ([[Plaetje:03_gimel.svg|10px]]). Oersprunkeleke oetspraok /g<sup>j</sup>/. Dèks es '''j''', soms es '''g''' getranscribeerd. De oetspraok /g/ kump veural in Egypte veur.
|-
| [[he|ḥāʾ]] حاء || <bigfont size=4>ـح</bigfont> || <bigfont size=4>ـحـ</bigfont> || <bigfont size=4>حـ</bigfont> || <bigfont size=4>ح</bigfont> || /ħ/ || '''ḥ''' || align=center | 8 || Vaan Nabatese lètter heh ([[Plaetje:05_ha.svg|20px19px]]).
|-
| [[ẖāʾ]] خاء || <bigfont size=4>ـخ</bigfont> || <bigfont size=4>ـخـ</bigfont> || <bigfont size=4>خـ</bigfont> || <bigfont size=4>خ</bigfont> || /x/ || '''ẖ''' || align=center | 600 || Lètter ḥāʾ mèt puntsje debove.
|-
| [[daleth|dāl]] دال || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ـد</bigfont> || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>د</bigfont> || /d/ || '''d''' || align=center | 4 || Vaan Nabatese lètter dalath/dal ([[Plaetje:04_dal.svg|15px6px]]).
|-
| [[ḏāl]] ذال || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ـذ</bigfont> || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ذ</bigfont> || /ð/ || '''ḏ''' || align=center | 700 || Lètter dāl mèt puntsje debove.
|-
| [[resj|rāʾ]] راء || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ـر</bigfont> || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ر</bigfont> || /r/ || '''r''' || align=center | 200 || Vaan Nabatese lètter resj/raa ([[Plaetje:20_ra.svg|10px5px]]).
|-
| [[zajin|zāy]] زاي || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ـز</bigfont> || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ز</bigfont> || /z/ || '''z''' || align=center | 7 || Vaan Nabatese lètter zajn ([[Plaetje:07_zayn.svg|10px6px]]).
|-
| [[sin|sīn]] سين || <bigfont size=4>ـس</bigfont> || <bigfont size=4>ـسـ</bigfont> || <bigfont size=4>سـ</bigfont> || <bigfont size=4>س</bigfont> || /s/ || '''s''' || align=center | 60 || Vaan Nabatese lètter sin ([[Plaetje:21_shin.svg|10px8px]]). De lètter dreug de cieferweerde vaan de Nabatese [[samech|simkath]], die 't Arabisch alfabèt neet heet euvergepak.
|-
| [[sjin (lètter)|šīn]] شين || <bigfont size=4>ـش</bigfont> || <bigfont size=4>ـشـ</bigfont> || <bigfont size=4>شـ</bigfont> || <bigfont size=4>ش</bigfont> || /ʃ/ || '''š''' || align=center | 300 || Lètter sīn mèt drei puntsjes. De verwarring euver diverse lètters mèt [[sibilant|sisklaanke]] waor algemein; ouch in 't [[Hebreeuws sjrif]] kós ze oersprunkelek veur allebei stoon en ouch dao weure ze mèt puntsjes oetereingehawwe. Dreug de cieferweerde vaan de Nabatese sin.
|-
| [[tsade|ṣād]] صاد || <bigfont size=4>ـص</bigfont> || <bigfont size=4>ـصـ</bigfont> || <bigfont size=4>صـ</bigfont> || <bigfont size=4>ص</bigfont> || /sˤ/ || '''ṣ''' || align=center | 90 || Vaan Nabatese lètter sad'e ([[Plaetje:18_sad.svg|20px18px]]).
|-
| [[ḍād]] ضاد || <bigfont size=4>ـض</bigfont> || <bigfont size=4>ـضـ</bigfont> || <bigfont size=4>ضـ</bigfont> || <bigfont size=4>ض</bigfont> || /dˤ/ || '''ḍ''' || align=center | 800 || Lètter ṣād mèt puntsje debove.
|-
| [[teth|ṭāʾ]] طاء || <bigfont size=4>ـط</bigfont> || <bigfont size=4>ـطـ</bigfont> || <bigfont size=4>طـ</bigfont> || <bigfont size=4>ط</bigfont> || /tˤ/ || '''ṭ''' || align=center | 9 || Vaan Nabatese lètter teth ([[Plaetje:09_taa.svg|10px8px]]).
|-
| [[ẓāʾ]] ظاء || <bigfont size=4>ـظ</bigfont> || <bigfont size=4>ـظـ</bigfont> || <bigfont size=4>ظـ</bigfont> || <bigfont size=4>ظ</bigfont> || /ðˤ ~ zˤ/ || '''ẓ''' || align=center | 900 || Lètter ṭāʾ mèt puntsje debove. De oetspraok /ðˤ/ weurt gepriffereerd.
|-
| [[ajin|ʿayn]] عين || <bigfont size=4>ـع</bigfont> || <bigfont size=4>ـعـ</bigfont> || <bigfont size=4>عـ</bigfont> || <bigfont size=4>ع</bigfont> || /ʕ/ || '''ʿ''' || align=center | 70 || Vaan Nabatese lètter ein ([[Plaetje:16_ein.svg|10px6px]]). Weurt dèks zoe verzwaak tot heer op 'ne klinker geit liekene.
|-
| [[ġayn]] غين || <bigfont size=4>ـغ</bigfont> || <bigfont size=4>ـغـ</bigfont> || <bigfont size=4>غـ</bigfont> || <bigfont size=4>غ</bigfont> || /ɣ ~ ʁ/ || '''ġ''' || align=center | 1.000 || Lètter ʿayn mèt puntsje debove. Klaank kump euverein mèt Mestreechse r.
|-
| [[pe|fāʾ]] فاء || <bigfont size=4>ـف</bigfont> || <bigfont size=4>ـفـ</bigfont> || <bigfont size=4>فـ</bigfont> || <bigfont size=4>ف</bigfont> || /f/ || '''f''' || align=center | 80 || Vaan Nabatese lètter pe ([[Plaetje:17_fa.svg|30px20px]]). Steit in de Noord-Semitische taole (dèks) veur de klaank /p/, dee in 't Arabisch neet besteit.
|-
| [[koph|qāf]] قاف || <bigfont size=4>ـق</bigfont> || <bigfont size=4>ـقـ</bigfont> || <bigfont size=4>قـ</bigfont> || <bigfont size=4>ق</bigfont> || /q/ || '''q''' || align=center | 100 || Vaan Nabatese lètter qoph ([[Plaetje:19_qaf.svg|10px7px]]).
|-
| [[kaph|kāf]] كاف || <bigfont size=4>ـك</bigfont> || <bigfont size=4>ـكـ</bigfont> || <bigfont size=4>كـ</bigfont> || <bigfont size=4>ك</bigfont> || /k/ || '''k''' || align=center | 20 || Vaan Nabatese lètter kaph ([[Plaetje:11_kaf.svg|25px18px]]).
|-
| [[lamed|lām]] لام || <bigfont size=4>ـل</bigfont> || <bigfont size=4>ـلـ</bigfont> || <bigfont size=4>لـ</bigfont> || <bigfont size=4>ل</bigfont> || /l/ || '''l''' || align=center | 30 || Vaan Nabatese lètter lamadh/lam ([[Plaetje:12_lam.svg|25px17px]]).
|-
| [[mem|mīm]] ميم || <bigfont size=4>ـم</bigfont> || <bigfont size=4>ـمـ</bigfont> || <bigfont size=4>مـ</bigfont> || <bigfont size=4>م</bigfont> || /m/ || '''m''' || align=center | 40 || Vaan Nabatese lètter mem ([[Plaetje:13_meem.svg|15px]]).
|-
| [[noen|nūn]] نون || <bigfont size=4>ـن</bigfont> || <bigfont size=4>ـنـ</bigfont> || <bigfont size=4>نـ</bigfont> || <bigfont size=4>ن</bigfont> || /n/ || '''n''' || align=center | 50 || Vaan Nabatese lètter noen ([[Plaetje:14_noon.svg|25px14px]]).
|-
| [[he|hāʾ]] هاء || <bigfont size=4>ـه</bigfont> || <bigfont size=4>ـهـ</bigfont> || <bigfont size=4>هـ</bigfont> || <bigfont size=4>ه</bigfont> || /h/ || '''h''' || align=center | 5 || Vaan Nabatese lètter he ([[Plaetje:05_ha.svg|20px22px]]).
|-
| [[waw|wāw]] واو || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>ـو</bigfont> || colspan=2 align=center | <bigfont size=4>و</bigfont> || /w/, /uː/ || '''w''', '''ū''' || align=center | 6 || Vaan Nabatese lètter waw ([[Plaetje:06_waw.svg|25px14px]]). Oersprunkelek allein consonant.
|-
| [[jod|yāʾ]] ياء || <bigfont size=4>ـي</bigfont> || <bigfont size=4>ـيـ</bigfont> || <bigfont size=4>يـ</bigfont> || <bigfont size=4>ي</bigfont> || /j/, /iː/ || '''y''', '''ī''' || align=center | 10 || Vaan Nabatese lètter jodh/ja ([[Plaetje:10_yaa.svg|25px20px]]). Oersprunkelek allein consonant. Oersprunkelek gein punte op 't ind; zuug [[#Bezunder lèttervörm|oonder]].
|}
Dit is de volgorde wie me ze in de Arabische wereld algemein aonhèlt in dictionaire en aander werke boe wäörd op volgorde mote weure gezat (al deeg me dat in de Maghreb vreuger e klei bitteke aanders). Me sprik vaan ''hidzja'i'' (هجائي). Wie me aon de cieferweerdes kin zien, heel me vreuger 'n aander volgorde aon: de 22 geèrfde lètters stoonte in de volgorde wie me ze oongeveer oet aander alfabètte kint (Hebreeuws en Syrisch sjrif, [[Grieks sjrif]], [[Latiens sjrif]]) en de zès nui lètters stoonte achteraon. Dees traditioneel volgorde neump me ''abdzjadi'' (أبجدي).
===Bezunder lèttervörm===
Trejje de lām en d'n ʾalif achterein op, daan weurt die combinatie neet gesjreve es *لـا, meh es لا. Dees [[ligatuur]] kump in 't Arabisch väöl veur, neet in 't minste los: 't bijwoord لا '''lā''' beteikent 'neet'.
<!--ligatuur 'lā', ya zoonder punte, ta marbuta-->
De yāʾ heet 'ne variant zoonder punte in d'n indvörm en losse vörm: <font size=4>ى</font>. In verzörg Arabisch, ouch in 't handsjrif, weurt dee allein gebruuk wienie 'r 't foneem '''ā''' weergief ('n euverbliefsel vaan 't leesmojersysteem). In de praktijk vint me häöm evels ouch veur de '''ī''' of '''y'''.
Väöl wäörd indege op 'n '''tāʾ marbūṭa(h)''' تاء مربوطة (lètterkek 'verboonde tāʾ'). 't Geit um (miestal vrouweleke) [[substantieve|zelfstendege naomwäörd]], [[adjectief|bijvogeleke naomwäörd]] bij e vrouwelek woord en tèlwäörd bij e mannelek (!) woord. De tāʾ marbūṭa(h) is 'n hāʾ mèt de twie puntsjes vaan de tāʾ debove: <font size=4>ة</font>. Op plaotse boe dees lètter steit, kloonk oersprunkelek gewoen 'n [t], meh al in 't Klassiek Arabisch waor die tot 'n [h] gereduceerd. (In modern Arabisch sprik me häöm miestal gaaroet neet mie oet en indeg dat woord gewoen op 'n -a.) Es dao evels nog get op volg, beveurbeeld 'ne naomvalsoetgaank, daan weurt die [t] ''wel'' oetgesproke. Zoe leus me 't woord وردة 'roes' in contextuele vörm es '''wardatun''', '''wardatin''' of '''wardatan''', meh in pausaole vörm (veur 'n spreekpauze) es '''warda(h)'''.
===Diacritische teikes===
| 