Arabisch Veurjaor: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K Robot: autematis teks vervange (-mier es +mie es) |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
Tekslien 2:
{{actueel}}
[[Plaetje:Arab_Spring_map.svg|thumb|500px|Oetwèrking tot zoewied vaan 't Arabisch Veurjaor. '''Zwart''': rivvelutie; '''doonkerblauw''': doorloupende relle en veranderinge in 't bewind; '''liechblauw''': proteste en veranderinge in 't bewind; '''oranje''': groetsjaolege proteste; '''voelgeel''': kleinsjaolege proteste; '''doonkergries''': neet-Arabische len mèt proteste.]]
't '''Arabisch Veurjaor''' ([[Arabisch]] الثورات العربية ''ath-Thawraat al-'arabiyyah'' 'de Arabische opsten') is de bijnaom vaan 'n serie proteste en opsten in de [[Arabische wereld]], bedoeld um [[rivvelutie]]s of wiedgoonde hervörminge aof te dwinge en [[democratie]] tot stand te bringe. De proteste begóste in december [[2010]] in [[Tunesië]] en höbbe ziech sindsdeen euver bekans alle Arabische len oetgebreid. Ouch zien ze nao 'n aontal neet-Arabische len euvergeslage. 't Arabisch Veurjaor waor in [[2011]] bekans doorloupend wereldnuits en heet tot noe touw (haafweeg oktober 2011) geleid tot rivvelutie in Tunesië en [[Egypte]], 'ne [[börgeroorlog]] rizzelterend in rezjiemwissel in [[Libië]],
De revoluties woorte euver de ganse wereld verwelkomp es veraandering de goje kant op, meh hadde ouch hunnen duustere kant. In sommege lan leek oetindelek niks te zien veraanderd, in aandere braoke börgeroorloge oet. In die börgeroorloge naome regionaol en mondiaol machte 't dèks [[oorlog bij volmach|indirek tegenein op]]; wijer zörgde dees oorloge veur de opkoms vaan extremistische terreurgróppe wie [[IS]].
De naom ''Veurjaor'' is 'n metafoor veur 'n verzachting vaan repressief bewind; vergeliek oonder mie 't [[Praags Veurjaor]] en d'n [[Doej vaan Chroesjtsjov]].
Regel 21 ⟶ 23:
Noe woort 'n [[interimregering]] opgezat oonder leiing vaan premier [[Mohammed al-Ghannoesji]], boe-in zoewel leje vaan 't aajd regime es vaan de oppositie in kaome. Väöl lui bleve daotege protestere, umtot me engsteg waor veur te wieneg echte verandering. Op [[27 januari]] oontsloog de premier alle aander leie vaan Ben Ali zien partij, perceis eine maond later traoj heer zelf aof. De partij vaan de machhöbbers, de RCD, woort op [[9 miert]] oontboonde. Op [[23 oktober]] heel 't land verkezinge veur 'ne raod dee 'ne nuie groondwèt moot goon opstèlle.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/10/201110234363997851.html Al Jazeera English - Polls open in historic Tunisia election]</ref> Deze raod had op 22 november zien ierste zitting.<ref>[http://www.aljazeera.com/news/africa/2011/11/2011112217751533504.html Al Jazeera English - Tunisia constituent body holds first session]</ref>
De rivvelutie in Tunesië kraog de bijnaom [[Jasmienrivvelutie]], umtot 't in 't Tunesisch veurjaor väöl nao [[jasmien]]
==Egypte==
Regel 38 ⟶ 40:
In de ierste maonde vaan de NATO-actie kaom 'n [[patstèlling]] op 't oosfroont tot stand, mèt Adzjdabijah in han vaan d'n Euvergaanksraod en Boeraiqah in han vaan Qaddhafi. De bombardeminte gónge evels op groete sjaol door, en dit brach 't wesfroont wel in beweging: in mei woort 't bleujeteg Belag vaan Misratah opgeheve. D'n ummekier kaom pas ech in augustus. Tösse [[20 augustus|20]] en [[28 augustus]] [[Slaag um Tripoli|veel]] de hoofstad [[Tripoli]], mèt väöl minder tegestand es verwach, en pakde d'n Euvergaanksraod ouch versjèllende plaotse aon 't oosfroont trök. Heimèt gol 't regime vaan Qaddhafi in princiep es verdreve. Begin september hadde zien tróppe nog drei (middel)groete bolwerke in han: [[Sirte]], [[Bani Walied]] en [[Sabha]]. In deze maond kaome tege alledrei de stei zwoer campagnes. Sabha veel op [[21 september]],<ref>[http://af.reuters.com/article/libyaNews/idAFL5E7KL0P220110921 Reuters - Gaddafi bastion Sabha falls to interim forces --NTC]</ref> Basni Walied op [[17 oktober]]<ref>[http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/10/2011101713437351911.html Al JAzeera English - Libyan interim fighters 'enter Bani Walid']</ref> en Sirte, de toesbasis vaan de Qaddhafi-dynastie, op [[20 oktober]].<ref>[http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/10/2011102092329271942.html Al Jazeera English - Gaddafi's hometown of Sirte falls to NTC]</ref> Bij de vereuvering vaan Sirte kaom ouch Qaddhafi um.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/10/20111020111520869621.html Al Jazeera English - Muammar Gaddafi killed in Sirte]</ref> Heimèt gol Libië es 'bevrijd';<ref>[http://english.aljazeera.net/news/africa/2011/10/201110235316778897.html Al Jazeera English - NTC declares 'Liberation of Libya']</ref> de NATO besloot häör actie per 31 oktober formeel te stoppe.<ref>[http://www.nato.int/cps/en/SID-60849090-91190E1F/natolive/news_79800.htm NATO.int - North Atlantic Council Statement on Libya]</ref>
Nao de verdrieving en doed vaan Qaddhafi veel de oppositie oeterein. Oetindelek kaom 't tot 'nen oorlog mèt de extremistische gróp [[IS]] (zuug ouch oonder Irak en Syrië).
==Syrië==
[[Plaetje:Hama Al-Assy Square 2011-07-22.jpg|thumb|Anti-regeringsproteste in Hama. De demonstrante in 't midde make 't Syrisch veendel zoonder de greun stare.]]
In [[Syrië]] waor e bewind wat bekans zoe repressief waor es dat vaan Libië, al waor ziene leier minder excentriek. President [[Basjaar al-Asad]] is sinds [[2000]] aon de mach; in dat jaor volgde heer ziene pa [[Hafedh al-Asad]] op. De [[Ba'athpartij]] boe de Asad-dynastie bijhuurt regeert 't land al sinds [[1963]] en liet gein wezeleke oppositie touw. Al in januari zaog me dao teikene vaan oonras, demonstraties in de weke die volgde trokke evels neet väöl deilnummers. Dit veranderde op [[15 miert]], 'nen daag vaan nationaol protes: op deen daag kaome doezende de straot op in [[Damascus]], [[Aleppo]], [[Al-Hasakah]], [[Dar'a]], [[Dair az-Zawr]] en [[Hamaah]], ouch in [[Hims]] (Homs) oontstoonte proteste. Al gaw begós 't regime hel in te griepe. Op sommege bezunder opstendege stei woorte tanks aofgesjik. Hims woort belegerd. Bezunder bleujetege daog waore [[31 juli]] en [[30 augustus]], 't [[Sókkerfies]]; in de Ramadan waor in versjèllende moskeeë tot verzèt opgerope.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/08/20118306512172831.html Al Jazeera English - Syrian protesters 'killed' after Eid prayers]</ref> Haafweeg september zouwe, volges Hoege Commissair vaan de Minserechte [[Navi Pillay]], al zeker 2600 doeje zien gevalle.<ref>[http://www.nu.nl/onrust-midden-oosten/2613234/dodental-syrie-minstens-2600.html Nu.nl - 'Dodental Syrië op minstens 2600']</ref> In tegestèlling tot Libië besloot de internationaol gemeinsjap in Syrië neet militair in te griepe. Wel woorte sancties opgelag; zoe stèlde de [[EU]] op [[2 september]] 'nen olieboycot tege 't land in.<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14759416 BBC News - EU steps up Syria sanctions with ban on oil imports]</ref> In 't naojaor góng ouch de [[Arabische Liga]] ziech demèt meuje. Naotot dees organisatie op [[3 november]] e vreidesplan had veurgelag, zag 't bewind vaan dat aon te numme, boenao 't geweld tege de demonstrante evels gewoen doorgóng. Dao-op besloot de AL Syrië es lid te suspendere, wat op 27 november officieel gemaak woort.<ref>[http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2011/11/20111127143750187116.html Al Jazeera English - Arab League approves Syria sanctions]</ref> In miert 2011 begós hei es reactie op alle versjèllende gróppe in Syrië de [[Syrische Börgeroorlog]], die nog ummertouw bezeg is. Tot recent woort Asads regiering es groetse, en gevierlekste, partij gezeen in dees oorlog. Noe höbbe de versjèllende Syrische gróppe, wie de [[Koerdistan|Koerde]], [[al-Nusra Front]], de ''Free Syrian Army'' en de
==Jeme==
Regel 48 ⟶ 52:
Op [[27 januari]] begóste in [[San'aa']] proteste mèt good 16.000 lui. Salih had begrepe tot heer concessies mós doen; heer belaofde ziech in 2013 neet obbenuits te kandidere en ziene zoon neet in 't zaol te zètte. Veur väöl demonstrante waor dat evels väöls te wieneg en in de weke die kaome bleve de massaproteste aonhawwe. Ouch in [[Aden]] en [[Ta'izz]], de twiede en daarde stad vaan 't land, kaome ze de straot op. In de regio oontstoont intösse de politieke wuns um Jeme neet in 'n chaotische rivvelutie te doen vervalle. Veur dat doel sjikde de Golfstaote bemiddelere nao Jeme, die e veurstèl veur de euverdrach vaan de mach sjetsde. Wie de president dat (mie es eine kier) weigerde te teikene, trok d'n opstand sterk aon. Zoe verklaorde de mechtege [[sjeik]] [[Sadieq al-Ahmar]], veurmaan vaan de [[Hasjiede]], ziene steun aon d'n opstand. Op [[2 juni]] kaom 't tot 'ne maordaonslag op de president, dee dat euverleefde, meh ziech mós laote behandele in 'ne [[Saoedi-Arabië|Saoedischen]] hospitaol. Naodeen blaof heer eweg oet Jeme. Dit leide tot 'n patstèlling en 'n ind aon de dèkking in de internationaol media. De proteste hele evels aon. Vaanaof midde september escaleerde de touwstand weer: dewijl op 23 september de prsident weer trökkaom, sjoot 't regeringsleger mie es eine kier op de demonstrante sjoot en begóste versjèllende soldaote te muite.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/09/20119201429637417.html Al Jazeera English - Yemeni toll rises after fresh Sanaa shelling]</ref><ref>[http://edition.cnn.com/2011/09/24/world/meast/yemen-unrest/index.html?hpt=hp_t2 CNN.com - Clashes, protests unfold in Yemen]</ref> Op [[21 oktober]] sjaarde ziech de [[VN-Veilegheidsraod]] in Resolutie 2014 unaniem achter 't plan vaan de Golfstaote, boemèt dees organisatie dus 't vertrèk vaan de president eisde.<ref>[http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/10/20111022101744709230.html Al Jazeera English - Fierce fighting erupts in Yemen's capital]</ref> Nao nog mie drök en bemiddeling gaof Salih dao op [[23 november]] indelek gehuur aon.<ref>[http://edition.cnn.com/2011/11/23/world/meast/yemen-unrest/index.html?hpt=hp_t1 CNN.com - Report: Yemeni president in Saudi Arabia to sign deal]</ref>
In de jaore dao-op bleef 't oonrösteg; oetindelek braok 'ne börgeroorlog oet, boe len wie [[Saoedi-Arabië]] en [[Iran]] ziech gónge minge. In 't al zier ermelek Jeme (wat gein eerdolie heet en daomèt de oetzundering in de regio is) had d'n oorlog extreem gevolge. Veural 'n [[cholera]]-epidemie deeg ziech gelle oonder de bevolking.
==Aander len in de Arabische wereld==
Regel 56 ⟶ 62:
'''[[Bahrein]]''', 'n eilandstaot in de [[Perzische Golf]], is gooddeils [[sjiiete|sjiitisch]] vaan religie, meh de regerende klas, in 't bezunder de keuninkleke familie roond keuning [[Hamad bin Isa al-Chalifah]], besteit oet [[soennah|soenniete]]. Op [[14 februari]] begós me in de hoofstad [[Manamah]] mèt proteste veur mie gelieke rechte veur de twie geluifsriechtinge. De euverheid accepteerde de proteste neet en sjikde op [[17 februari]] de polies op de demonstrante aof. Dit maakde 't protes verbetener en radicaolder. Me eisde noe de val vaan de monarchie; dit in tegestèlling tot Marokko, Jordanië en Oman, boe demonstraties euver 't algemein neet tege de voors waore geriech. De demonstrante bezatte 't [[Perelplein]] in de hoofstad en de protesmarsje greujde aon tot hoonderddoezend lui, neet minder es e vijfde vaan de ganse bevolking. Op [[15 miert]] zat de keuning de deur ope nao oetgebreid euverheidsgeweld door de noedtouwstand in te stèlle; eineg daag later veegde ordetróppe 't Perelplein oet, twie daog denao haolde ze 't Perelmonumint neer, wat de demonstrante es symbool hadde aongenome. De roop um verandering weurt evels nog ummertouw gehuurd.
In '''[[Irak]]''' waor, in tegestèlling tot väöl aander len in de regio, d'n tied vaan laankdorege dictatuur al in [[2003]] beïndeg, mèt d'n inval vaan de VS in 't land. Dit had [[Saddam Hoessein]], 'nen excentrieken alleinheerser te vergelieke mèt Qaddhafi, verdreve, meh 't land in groete chaos achtergelaote. Sinds e paar jaor raakde de spiraol vaan etnisch ([[Koerde]] en [[Arabiere]]) en sectarisch (soenniete en sjiiete) geweld get doorbroke, meh corruptie en ermooj bleve groete probleme. Dit leide tot doorloupenden oonvrei oonder de bevolking. Allewel tot de internationaol media de proteste gooddeils lete links ligke, kaom 't ouch hei in februari tot groetsjaolege en soms gewelddaodege proteste in stei wie [[Baghdad]] en [[Mosoel]]. In [[Al-Koet]] (Kut) bezatde de hordes 't ketoer vaan de gouvernäör. Um d'n oonvrei in te damme beloufde premier [[Noeri al-Maliki]] ziech in [[2014]] neet obbenuits kandidaot te stèlle. Sinds [[29 juni]] [[2014]] is Irak in oorlog mèt d'n [[Islamitische Staot]], dee indirek ouch e gevolg is vaan 't Arabisch Veurjaor. Heer is oontstande oet formaties vaan versjèllende terroristische beweginge mer ouch Europese en Rössische migratie vaan mohammedaone nao [[Syrië]] tiejes de nog altied däörende [[Syrische Börgeroorlog]]. Op dee daag stoke de soldaote vaan de zoegenaomde IS de grens euver nao Irak. D'n Islamitische Staot
'''[[Jordanië]]''' heet 'n monarchie mèt keuning [[Abdoellah II vaan Jordanië|Abdoellah II]] aon 't hoof. Allewel tot de monarchie vrij populair is oonder groete deile vaan de bevolking, waor in linkse en islamitischen hook toch groete oonvrei euver de regering oontstande. Wie in de ganse Arabische wereld waor hei ermooj en slechte behoezing de veurnaomste rei veur de straot op te goon. De keuning gaof snel gehuur aon de proteste. Op [[1 febrari]] oontsloog heer de regering en belasde heer [[Maroef al-Bachiet]] mèt 't make vaan e nui kabinèt. Dit góng väöl demonstrante neet wied genóg en de roop um mie democratie bleef in de maonde denao klinke.
| |||