Negentiende iew: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q6955 (translate me) |
Ouch dit maag laanger... |
||
Tekslien 1:
<center>[[achtiende iew]] -- '''negentiende iew''' -- [[twintegste iew]]</center>
De '''negentienden iew''' vaan de christeleke jaortèlling leep vaan 1801 tot en mèt 1900. Dezen iew kinmerk ziech door e groet aontal politieke veraanderinge (revoluties en contrarevoluties), die direk voortkaome oet de gebäörtenisse in Fraankriek. Me sprik daorum soms vaan de ''laange negentienden iew'', dee löp vaan 1789 ([[Franse revolutie]]) tot aon 1914. Neet allein op politiek gebeed, ouch op 't gebeed vaan wetensjap en kuns waor dezen iew 'ne sleuteltied.
==Groete gebäörtenisse==
:''Zuug ouch: [[Napoleontische Oorloge]], [[Restauratie]]/[[Biedermeier]], [[Belle Époque]]''
* 1803: De [[Vereinegde Staote]] koupe de kolonie [[Nui Fraankriek]] (ouch bekind es ''Louisiane'') vaan [[Fraankriek]] euver.
* 1804: [[Napoleon Bonaparte]], ierste consul vaan de [[Ierste Franse Rippubliek|Franse Rippubliek]], kroent ziech tot [[keizer]].
* 1805: Fraankriek oonder Napoleon wint de [[Slaag bij Austerlitz]].
* 1806: De [[Bataafse Rippubliek]] weurt umgezat in 't [[Keuninkriek Holland]].
* 1810: 't Keuninkriek Holland weurt bij 't Frans Keizerriek ingelief.
* 1812: Napoleon hèlt 'n veldtoch tege [[Rusland]], die 'r verluis.
* 1813: Napoleon weurt in de [[slaag bij Leipzig]] verpletterend verslaoge en aofgezat.
** De [[Bourbons]] pakke d'n troen vaan Fraankriek weer; [[Lowie XVIII vaan Fraankriek|Lowie XVIII]] weurt keuning.
** Nederland maak ziech los es 't [[Soeverein-voorstedom vaan de Nederlen]]; [[Wöllem I vaan de Nederlen|Wöllem]], zoon vaan de gestorve stadhawwer [[Wöllem V vaan Oranje|Wöllem V]], weurt staotshoof.
* 1814: Napoleon weurt nao [[Elba]] verbanne.
* 1815: Napoleon oontsnap oet zien ballingsjap en kump weer aon de mach.
* 1815: [[Slaag bij Waterloo]]: Napoleon weurt veur d'n twiede kier verslage en noe verbanne nao [[Sint-Helena]].
* 1815: [[Congres vaan Wene]]
** De noordeleke en zuieleke Nederlen weure same 't [[Vereineg Keuninkriek vaan de Nederlen]]. Prins Wöllem weurt keuning.
* 1816: Nao de oetbarsting vaan d'n [[Tambora]] e jaor ieder beleef gans 't noordelek haafroond e '[[jaor zoonder zomer]]', mèt hoongersnoed tot gevolg.
* 1818: [[Spaanje]] erkint de oonaofhenkelekheid vaan [[Argentinië]]. Ouch [[Chili]] verklaort ziech oonaofhenkelek.
* 1821: Spaanje erkint de oonaofhenkelekheid vaan [[Gran Colombia]].
* 1822: [[Brazilië]] maak ziech los vaan [[Portugal]]; twie jaor later zal 't mojerland dit erkinne.
* 1830: In de [[Julirevolutie]] weurt [[Sjarel X vaan Fraankriek|Sjarel X]] vaan de Fransen troen gestoete. [[Lowie-Filip vaan Fraankriek|Lowie-Filip]], vaan de tak [[Bourbon-Orléans]], volg häöm op.
* 1830: [[Belzjen opstand]] tegen 't Nederlands bewind.
* 1839: Nederland erkint de oonaofhenkelekheid vaan 't Belsj; deiling vaan [[Limbörg (Vereinegde Nederlen)|Limbörg]] in 'n Belzje en 'n Nederlandse provincie.
* 1846: De [[Rippubliek Texas]] sluit ziech bij de Vereinegde Staote aon.
* 1848: [[Revolutiejaor]] in groete deile vaan Europa.
** Ind aon de Bourbonrestauratie; instèlling vaan de [[Twiede Franse Rippubliek]].
** Inveuring vaan de [[parlementair democratie]] in Nederland; nuie groondwèt door [[Johan Rudolph Thorbecke]].
* 1848: Ind [[Mexicaans-Amerikaansen oorlog]]. [[Mexico]] steit 'n enorm gebeed aon de Vereinegde Staote aof.
* 1852: [[Napoleon III|Louis-Napoléon Bonaparte]], president vaan Fraankriek, liet ziech kroene tot keizer Napoleon III ([[Twiede Frans Keizeriek]]).
* 1861-65: [[Amerikaanse Börgeroorlog]]
* 1863: De Europese len en de mieste Amerikaanse len sjaffe de [[slavernij]] aof.
* 1866: De [[Pruus-Oosterieksen Oorlog]] indeg in 'n [[Pruses (land)|Pruse]] euverwinning en de stiechting vaan de [[Noord-Duitse Tolunie]].
* 1868: [[Meijirestauratie]]: ind vaan 't [[sjogoenaot]], trökkier vaan de mach nao de keizer en begin vaan modernisering en opening nao 't boeteland veur [[Japan]].
* 1869: 't [[Suezkenaal]] geit ope.
* 1870: De [[Frans-Prusen Oorlog]] indeg in 'n Pruse euverwinning.
** Napoleon III weurt aofgezat. In Parijs weurt 'n commuun oetgerope; oetindelek weurt de [[Daarde Franse Rippubliek]] gestiech. Lèste groete revolutie in Fraankriek.
* 1871: 't [[Duits Keizerriek]] weurt opgeriech mèt de keuning vaan Pruses es keizer. Oosteriek blijf zelfstendeg.
* 1880-81: [[Ierste Boerenoorlog]]. 't Lök 't Vereineg Keuninkriek neet um [[Transvaal]] en [[Oranje Vrijstaot]] in te lieve.
* 1885: Opriechting vaan [[Kongo-Vrijstaot]], in personeel unie mèt Belsj en feitelek 't persoenelek bezit vaan keuning [[Leopold II vaan 't Belsj|Leopold II]].
* 1888: [[Brazilië]] sjaf es lèste westers land de slavernij aof.
* 1889: Keizer [[Peter II vaan Brazilië]] weurt aofgezat; inveuring militair dictatuur.
* 1898: [[Spaons-Amerikaansen Oorlog]]. De Vereinegde Staote annexere [[Puerto Rico]]; [[Cuba]] dwingk zelfstendegheid aof.
* 1899: Begin [[Twiede Boerenoorlog]].
==Wetensjap==
===Natuurwetensjappe===
Veural in d'n twieden hèlf vaan d'n iew volgde de oontwikkelinge ziech snel op; väöl iewenaw vraoge woorte beantwoord en väöl dinkbeelder raakde door nui oontdèkkinge verawwerd.
* 1801: Oontdèkking [[Ceres (dwergplaneet)|Ceres]].
* 1846: Oontdèkking [[Neptunus (planeet)|Neptunus]]. Ziene maon [[Triton (maon)|Triton]] weurt kort daonao ouch gezeen en opgemerk.
* 1850: [[Rudolf Clausius]] formuleert de [[ierste wèt vaan de thermodynamiek|ierste]] en [[twiede wèt vaan de thermodynamiek]].
* 1859: [[Louis Pasteur]] tuint aon tot levesvörm, zelfs bacterië, neet [[spontaan generatie|spontaan kinne oontstoon]].
* 1859: [[Charles Darwin]] publiceert ''[[On the origin of species]]'', algemein gezeen es 't begin vaan de [[evolutie]]theorie.
* 1869: [[Dmitri Mendelejev]] stèlt 't [[periodiek systeem vaan eleminte]] op.
* 1877: [[Giovanni Schiaparelli]] zuut kenale op [[Mars (planeet)|Mars]]. De koumende jaore dinke väöl lui aon echte, kunsmaotege waterweeg op dees planeet.
* 1896: [[Henri Becquerel]] oontdèk [[radioactiviteit]].
* 1898: [[Martinus Beijerinck]] oontdèk de [[virus]]se.
* 1900: [[Max Planck]] formuleert de [[constante vaan Planck]]; begin [[kwantummechanica]].
===Wiskunde===
* 1827: [[Carl Friedriech Gauß]] publiceert zien [[kromme vaan Gauß]].
* 1843: [[William Rowan Hamilton]] bedink de [[quaternione]].
* 1847: [[George Boole]] sjrijf ''The mathematical analysis of logic'', groondslaag veur de [[Boolesen algebra]].
===Minswetensjappe===
* 1822: [[Jakob Grimm]] formuleert, trökgriepend op ieder werk vaan häömzelf en aandere, de [[Wèt vaan Grimm]] euver de [[Germaanse taole]].
* 1824: [[Jean-François Champollion]] publiceert euver zien oontciefering vaan de [[Egyptische hiërogliefe]].
* 1853: [[August Schleicher]] deilt de [[Indogermaanse taole]] in volgens de (noe verawwerde) [[stamboumtheorie]].
* 1877: [[Georg Wenker]] teikent de [[Benrather Linie]] oet.
* 1884: [[Guido Adler]] riech 't ''Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft'' op, wat me es ierste [[musicologie|meziekwetensjappelek]] tiedsjrif kin zien.
===Filosofie===
De belaankriekste filosofie vaan de negentienden iew kaom uit de Duitse len. 't Waor veural d'n invlood vaan [[Immanuel Kant]] dee ziech deeg gelle.
* 1812: [[G.W.F. Hegel]] begint aon ''Wissenschaft der Logik'', boe-in heer zien theorieë vaan [[dialektische opluffing]] oeterinzèt.
* 1819: [[Arthur Schopenhauer]] publiceert ''[[Die Welt als Wille und Vorstellung]]''.
* 1867: [[Karl Marx]] bringk 't ierste deil vaan ''[[Das Kapital]]'' oet.
* 1882: [[Friedrich Nietzsche]] verklaort in ''Die fröhliche Wissenschaft'' God doed.
===Oetvindinge===
Väöl oontdèkkinge gedoon in d'n achtienden en negentienden iew woorte in de negentienden iew umgezat in oetvindinge. Dees oetvindinge zouwe dèks d'n invlood op 't leve ingriepend veraandere. 't Heet evels in de mieste gevalle nog jaore gedoord ietot de oetvindinge praktisch en/of betaolbaar woorte veur consumintegebruuk.
* 1804: [[trein]]
* 1822: [[fotografie]]
* 1837: [[tillegraaf]]
* 1837: 'Analytisch Mesjien': 'ne mechanische [[computer]] (allein oetgedach, neet gebouwd)
* 1838: [[stoumboot]] mèt [[sjreuf]]aondrieving
* 1839: [[fiets]]
* 1868: [[typmesjien]] (ieder jaortalle meugelek)
* 1876: [[tillefoon]]
* 1877: [[fonograaf]]
* 1886: (benzine)[[oto]]
==Religie==
* 1834: [[Aofsjeiing]]: 'n Klein gróp [[calviniste]] sjeit ziech aof vaan de [[Nederlands-Hervörmde Kèrk|Nederduits-Hervörmde Kèrk]].
* 1853: Paus [[Pius IX]] stèlt veur 't iers sinds d'n Tachtegjaoregen Oorlog weer bisjoppe aon in Nederland.
* 1886: [[Doleantie]]: Definitief splitsing tösse [[hervörmp|Hervörmde]] en [[Geriffermeerd]]e in Nederland.
* 1891: Paus [[Leo XIII]] sjrijf zien [[encycliek]] ''[[Rerum novarum]]''.
==Kunste==
==Sport==
Sport woort in de negentienden iew veur 't iers e rillevant maotsjappelek versjijnsel. In d'n twieden hèlf vaan dezen iew woorte, mèt naome in [[Ingeland]], diverse sporte veur 't iers vasgelag.
* 1829: Ierste [[Boat Race]] op de [[Theems]].
* 1930: Oontstoon [[rugby]].
* 1839: Ierste [[Grand National]].
* 1863: Opriechting vaan de [[Football Association]]; begin [[voetbal]] wie me dat noe kint.
* 1872: Ierste voetbalinterland; tösse [[Ingels hierevoetbalèlftal|Ingeland]] en [[Sjots hierevoetbalèlftal|Sjotland]] (0-0).
* 1879: [[Pim Mulier]] riech de [[Keuninkleke HFC|Haarlemsche Football Club]] op, de ierste voetbalclub in Nederland. Pas in 1883 weurt op ''association''-regels euvergegaange.
* 1880: Opriechting [[Royal Antwerp FC]], algemein gezeen es de ierste voetbalclub in 't Belsj.
* 1882: [[The Ashes]], 'n serie [[cricket]]matche tösse Ingeland en Australië, weure veur 't iers gespäöld.
* 1889: Ierste voetbalkampioensjap in Nederland.
* 1895: Splitsing tösse [[rugby league]] en [[rugby union]].
* 1896: Ierste modern [[Olympische Speule]], gehawwe in [[Athene]].
==Persoenelekhede==
===Politici en activiste===
===Wetensjappers, ingenieurs en filosofe===
===Kunstenere===
===Sportlui===
==Jaore==
<table border=1>
<tr>
Regel 115 ⟶ 243:
</table>
[[Categorie:Negentiende iew|*]]
| |||