Mins: Versjèl tösje versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K →‎Evolutie: Eigelek is dit verhaol al verawwerd. Paleoantropologe zien 't de lèste jaore wel ins gewore tot de Neanderthalers gewoen "lui wie veer" waore.
"minse" is gei Mestreechs, aander sp
Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
De '''Mins''' (''Homo sapiens'') is 'nen hiel hoeg oontwikkelden [[primate|primaot]] oet de [[femilie (biologie)|femilie]] [[Minsape]], mèt gans rechopstoonde gaank, weineg hoedsbehaoring en hendeg groete [[herses]]. Mèt dees lèste eigensjap heet heer ziech 'n [[civilisatie]] um ziech heer kinne bouwe, en heet heer 'n aontal unieke kwaliteite die häöm in eder geval vaan de meiste bieste oondersjeie: 't vermoge tot [[taol]]vörming, 't gebruuk vaan wèrktuige en de idee vaan de [[ziel]]. Recent oonderzeuk heet evels aongetuind tot sommege aander hoegoontwikkelde bieste ouch aon al of e paar vaan dees kinmèrke voldoen, wie de [[chimpansee]], d'n [[toemeleer]] en 't [[verke]]. 't Versjèl is dus neet wezelek, meh wel evident, umtot 't nivo wat de mins in zien besjaoving haolt väöl hoeger ligk. De wetensjap die de mins bestudeert is de [[antropologie]].
 
De wetensjap die de mins bestudeert is de [[antropologie]].
==Evolutie==
[[Plaetje:Human evolution chart-en.svg|left|thumb|Ein vaan de mies gaankbaar zeenswijze op de minseleke evolutie. Veur 't euverziech vereinvoudeg.]]
:''Zuug ouch: [[Evolutie vaan de mins]]''
 
Sinds de opstèlling vaan de [[evolutie]]theorie is de evolutie vaan de mins oetgebreid oonderzoch. Umtot me in de [[negentiendenegentienden iew]] nog 'n ermeuj aon [[fossiel]]e had, beholp me ziech toen veural mèt levende bieste. De ings aon de mins verwante biestesoort is de chimpansee (toen nog es ein, neet twie soorte gezeen); daorum meinde me soms tot de mins vaan de chimpansee aofstamde. De [[Neanderthaler|Neanderthalmins]], oontdèk in [[1856]], liekende daobij 'ne plausibele tössestap. Zoe oontwikkelde me in dezen tied de idee vaan d'n "oermins".
 
===De mins in verhaajdingverhajding tot aander ape===
Veural in d'n twintegsten iew zien väöl mie fossiel minsemins- en minsapesoorte oontdèk en heet me ziech e completer beeld kinne vörme vaan de minseleke evolutie. Zoe woort al vrij snel dudelek tot de mins neet vaan noe levende ape ''aofstamp'', meh wel 'ne gemeinsjappeleke veurvajer mèt ze heet.
 
Versjèllende soorte minsape stoon ummer ei stepke wijer vaan de mins eweg: mins, chimpansees, gorilla's, orang-oetan en gibbons vörme same de [[superfamilie]] ''Hominoidea'' ([[startloes ape]]); mins, chimpansees, gorilla's en orang-oetan vörme same de familie ''Hominidae'' (eigeleke [[minsape]]); mins, chimpansees en gorilla's vörme same de [[subfamilie]] ''[[Homininae]]'' (Afrikaanse minsape); mins en chimpansees vörme same d'n [[tribus (biologie)|tribus]] ''[[Hominini]]'' (klein, intelligente minsape); de moderne mins en alle soorte "aapminseaapmins" veur häöm vörme same de [[subtribus]] ''Hominina''; de moderne mins en al zien veurgengers en ing verwante (allemaol mèt wiedgoonde teikene vaan intelligentie) vörme 't [[geslach (biologie)|geslach]] ''Homo'' (mins).
 
===De aofsplitsing vaan de ape===
Es ierste mins zouw me die soort mote, of kinne, neume die wél 'ne veurawwer vaan de mins is meh neet vaan aander bestaonde ape. De lèste gemeinsjappeleke veurawwer vaan mins en chimpansees waor mesjiens ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'' ("Tsjaadse Sahelmins"), dee zeve miljoenmieljoen jaor geleie in midde-Afrika leefde. Neet allein vertuint ziezien gereemdegereemsel trèkke vaan zoewel chimpansees es lui, ouch de DNA-analyse vaan chimpansees en lui wijs drop tot de splitsing tösse de twie oongeveer vief miljoen jaor geleie gebäörde; tot in d'n tied wie S. tchadensis leefde de soorte nog neet oetereingegange waore. Oongeveer vief miljoenmieljoen jaor aajd is 't geslach ''[[Ardipithecus]]''; dit kinnekin ded'n ierste minsemins zien, al vinde sommege gelierde de fossiele nog te aap-echteg. Oonumstreje zien de versjèllende lede vaan ''[[Australopithecus]]'', die tösse veerenhaaf en twieënhaaf miljoenmieljoen jaor geleie roondlepe. De lede vaan dit geslach lepe oongeveer rechop meh hadde nog relatief klein herses en kóste nog gein werktuige. Oet de Australopitheci kaome twie nui geslachte veurt: ''[[Paranthropus]]'' en ''Homo''.
 
==='t Geslach Homo===
't Ierste geslach bleef oongeveer e miljoenmieljoen jaor bestoon. 't Twiede geslach bleef laangerlanger, en evolueerde wezelek wijer door. D'n ierste, of in eder geval aajds bekinde, vertegewoordeger vaan deesdeze "echte minsemins" hètde ''[[Homo habilis]]'', wat "hendege mins" beteikent. Me meint tot heer al 't vuur beheersde en primitief werktuige maakde. Ein vaan zien opvolgers - dao zien mie fossiel minsesoorteminssoorte gevoonde meh die weure, umtot ze minder belaankriek zien, boete besjouwing gelaote - waor ''[[Homo ergaster]]'', wat zoeväöl beteikent wie "wèrkmins" en dus oongeveer op 'tzelfde neerkump wie ''H. habilis''. Heer had nog groeter herses en heer weurt oonder mie geach de veurluiper vaan de minseleke taol ("[[Hmmmmm]]" - holistische, manipulatief, multi-modaal, muzikaal en mimetische communicatie) es ierste te höbbe beheers.
 
De naokoumelinge vaan ''H. ergaster'' splitsde ziech in ''[[Homo erectus]]'' en ''[[Homo antecessor]]'', mèt de [[Mins vaan Denisova]] es meugeleke derde tak (Krause e.a. 2010). ''H. erectus'' ([[Eugène Dubois|Dubois]], [[1892]]) beteikent "rechoploupende mins" ('n verawwerde benaoming, umtot heer, nao me noe wèt, laanklang neet d'n ierste minsechtege waor dee rechop leep). Heer versjèlde neet väöl vaan d'n ergaster meh waor hiel succesvol: heer verspreide ziech euver e groet deil vaan de wereld en bleef tot zier recent bestoon. D'n in [[2004]] geïdentificeerden ''[[Homo floresiensis]]'' (Floresmins), pas hoegoet e paar doezend jaor oetgestorve, weurt geach vaan ''H. erectus'' aof te stamme. ''H. antecessor'' intösse had alweer väöl groeter herses. Ziene naom, "veurvajermins", daank heer draon tot 'r es de lèste gemeinsjappeleke veurawwer gezeen weurt vaan de twie hoegs oontwikkelde minseminssoorte: ''Homo neanderthalensis'' en ''Homo sapiens''. D'n ierste stamde aof vaan 'n populatie antecessores die ziech in [[Europa]] en Wes-Azië verstegdevestegde. Heer waor good aongepas aon de kaw vaan de iestije en moot in intelligentie aamperamper veur de moderne mins höbbe oondergedoon. Bij de ''antecessores'' die in Afrika bleve oontwikkelde ziech oetindelek d'n ''Homo sapiens'', dee ziech euver de ganse wereld zouw verspreie. De oondersoort dee veer kinne weurt aongeduid es ''[[Cro-Magnonmins]]''.
 
De hei besjreve evolutie is die wat euvereinkump mèt 't pleetsje heineve. Sommege zeenzien in de Cro-Magnonmins en de Neanderthaler gein twie apaarte soorte meh meine tot ze väöl korter bijein stoonte. Aonhengers vaan die theorie spreke vaan ''H. sapiens neanderthalensis'' en ''H. s. sapiens''. In dat lèste geval is 't ouch nog meugelek tot de blaanke en Aziatische lui veur e deil vaan de Neanderthalers aofstamme, umtot de Cro-Magnonmins ziech bij zien expansie mèt de Neanderthalers vermingk kin höbbe.
 
==Fysieke kinmerke==
De mins weurt vaanaajds tösse 160 en 170 cm laank; in modern tije is dat mie gewore door euvervleujeg ete en minder krenkde. Zie gewiech ligk tösse 60 en 80 kg; mennekes zien gemeinelek belaankriek zwoerder. D'n [[draagtied]] bedreug nege maond; de [[jäög]] vaan e minsekind doort zeker 16 jaor. De levesverwachting is de lèste iewe touwgenome vaan zesteg (veur gezon lui) nao tösse zeventeg en tachteg; oetsjeters behole al mie es 110. MinseDe höbbemins hunheet zien liechaamsbehaoring zoe good wie verlore en dragedreug gemeinlikgemeinlek [[kleiaasj]] veur ziech tege de kaw de besjerme.
 
==Sociaal leve==
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Mins"