Nederland: Versjèl tösje versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
PahlesBot (Euverlèk | biedrages)
K Robot: autematis teks vervange (-saort +soort)
PahlesBot (Euverlèk | biedrages)
K Robot: autematis teks vervange (-mier es +mie es)
Tekslien 138:
===Geologie===
[[Plaetje:Doorsnede IJsseldal.png|thumb|Doorsnee vaan 't IJsseldel, mèt e paar väölveurkoumende groondsoorte.]]
In 't bèste deil vaan Nederland ligke de vaste gesteintes deep in de groond. Tot 't feitelek op de huugde ligk die 't noe heet, kump door de [[sedimint]]e die revere in de loup vaan de iewe höbbe aongeveurd. In 80% vaan 't land [[daagzoum|daagzuime]] sediminte vaan minder es e mieljoen jaor aajd; veur geologische begrippe oetzunderlek joonk. Daorum weurt in de Nederlandse geologie miermie es in aander len versjèl gemaak tösse de groondsoorte in de bojem en de vaste gesteintes in d'n depen oondergroond.
 
De ajdste sediminte die in Nederland daagzuime zien te vinde in de [[heuvelrögk]]e in Centraol-Nederland: d'n [[Utrechsen Heuvelrögk]], de [[Veluwe]] en de [[Sallandsen Heuvelrögk]]. Dees heuvelrögke neump me ''[[stouwwal]]le''; ze zien in de einnaolèsten [[iestied]] ([[Saalien]]) door de ieslaoge opgestouwd. Soms ligk op de stouwwalle nog [[keileim]]. In d'n [[iestied]] dao-op, 't [[Weichselien]], woorte dèkzand en (in Midde- en Zuid-Limbörg) [[löss]] aofgezat. Dit zien zoegenaomde ''[[eolische sediminte]]'', die door de wind zien achtergelaote wie Nederland 'n [[poolweuste]] waor. In de kösprovincies vint me väöl [[zieklei]]; me oondersjeit awwe en joonge zieklei. In de res vaan 't land ligk väöl [[reveerklei]]: de revere höbbe in de loup vaan de doezende jaore väöl versjèllende loupe gehad en hunne klei bedèk daorum e groet gebeed. Ouch vint me in groete deile vaan 't land [[veen]]; liegveen in 't weste, hoegveen in 't ooste. Dat lèste is allewijl gooddeils aofgegrave (zuug [[#Delfstoffe|bove]]). Direk aon de kös vint me duine (strandwalle), vaan ziezand.
Tekslien 319:
 
=== Bevolkingsoontwikkeling ===
De Nederlandse bevolking is in d'n twintegsten iew oongeveer lineair gegreujd mèt get miermie es 100.000 lui per jaor. Nao 1950 naom de greuj in relatief ciefers aof, door achterein netto [[emigratie]] en trökloupende [[houweleksvröchbaarheid]]. Wel heet Nederland vaan de jaore zesteg tot in de jaore nul veural 'n netto immigratie gekind. Allewijl ligk 't greujciefer op 0,39% (eint vaan de liegste op de wereld); 't geboorteciefer ligk op 10,3 per 1.000 (vergeliekbaar lieg), 't sterfteciefer op 8,78 per 1.000. De levesverwachting is 79,55 jaor 76,94 jaor veur manslui en 84,30 jaor veur vrouwlui. De verhajding manslui:vrouwlui is bij de geboorte oongeveer 21:20; bij de ganse bevolking ieder 49:50, door 't groet versjèl in levesverwachting. De hoeg (en stijgende) levesverwachting, 't lieg geboorteciefer en de aofgenome immigratie make tot de Nederlandse bevolking verawwert.
 
=== Urbanisatie ===
De verdeiling vaan de bevolking euver 't land is get oongewoen: oondaanks de hoeg bevolkingsdeechde kint 't land gein stei vaan miermie es ein mieljoen inwoeners. Wel make de veer groetste gemeintes - [[Amsterdam]], [[Rotterdam]], [[D'n Haag]] en [[Utrech (stad)|Utrech]] - mèt nog väöl aander middelgroete stei (boe-oonder [[Almere]], zevende stad vaan 't land), klein stei en versteidelekde dörper deil oet vaan de [[Randstad]], e groet urbaan gebeed in [[Wes-Nederland]] boe intösse 7 mieljoen lui woene. De twiede groetste bevolkingsconcentratie vint me in [[Noord-Braobant]], boe oonder mie de vijfde, zesde en negende stad te vinde zien ([[Eindhove]], [[Tilburg]] en [[Breda]] respectievelek). Aander concentraties zien te vinde in zuidelek Limbörg ([[Mestreech]], [[Zittert-Gelaen]] en [[Parksjtad Limburg]]), zuidelek Gelderland ([[Nimwege]], [[Arnhem]] en [[Apeldoorn]]); en [[Twente]] ([[Enschede]] en [[Hengelo]]); de stad [[Groninge (stad)|Groninge]], de achste vaan 't land, vörmp gooddeils allein e steidelek gebeed. In de Nederlandse [[Ruimdeleke Ordening]] weurt mèt 't begrip ''[[stadsgewes]]'' gewèrk.
 
=== Etnische verdeiling ===
Oongeveer 80% vaan de Nederlandse bevolking is etnische Nederlander. Vaan de aander 20% kump gein inkel gróp bove de 2,5% percint oet. De [[Turkije|Turke]] make oongeveer 2,3% percint oet, zoe good wie de (gooddeils geïntegreerde) [[Indonesië|Indiërs]] en de [[Duitsland|Pruse]] (die veural in Limbörg woene). [[Marokko|Marokkane]] en [[Suriname]]rs koume op get miermie es 2%. De mieste Marokkane zien [[Berbers]]; Surinamers zien te verdeile in [[creole|Creoolse]] en [[Hindoestaanse Surinamers]]. Kleinder gróppe zien Antilliane (sinds 2010 oonder veer veendele verdeild), [[China|Chineze]], [[Pole]] en [[Kaapverdië|Kaapverdiane]], welke lèste veural in Rotterdam woene. [[Spaanje|Spanjole]], [[Italië|Italiane]] en [[Griekeland|Grieke]], die hei oets mèt väöl es gasarbeiers wèrkde, zien gooddeils [[remigratie|geremigreerd]]. Tot slot vint me hei nog klein gemeinsjappe vaan vlöchtelinge.
 
De Nederlanders hure genetisch gezeen veural tot de [[haplogróp]]pe R1b (70%) en I (25%). Mèt dat hoeg percentaasj R1b liekene de Nederlanders väöl op de Britte en minder op de Franse en Pruse. Binne de gróp R1b is de subgróp R1b1b2a1 de frequintste.
Tekslien 373:
Nederland is mèt tien insjrievinge vertegewoordeg op de [[Werelderfgoodlies]] vaan de [[UNESCO]]; de mieste vaan die insjrievinge zien cultureel. 't Betröf hei [[Schokland]] en umgeving (gemeinte [[Noordoostpolder]]), de [[Stèlling vaan Amsterdam]] (versjèllende locaties in [[Noord-Holland]], [[Zuid-Holland]] en [[Utrech (provincie)|Utrech]]), de binnestad vaan [[Willemstad (Curaçao)|Willemstad]] ([[Curaçao]]), de [[Meules vaan Kinderdijk]] (gemeinte [[Nieuw-Lekkerland]]), 't [[Woudagemaal]] (gemeinte [[Lemsterland]]), de [[Beemster]]polder, 't [[Rietveld-Schröderhoes]] (gemeinte [[Utrech (stad)|Utrech]], zuug [[#Architectuur|oonder]] veur 'ne foto), de Grachtegordel vaan [[Amsterdam]] en 't Van Nellefebrik in [[Rotterdam]]. 't Eineg natuurmonumint op de lies is de [[Waddezie]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/statesparties/nl Nederland bij d'n UNESCO]</ref><ref>[http://www.nu.nl/binnenland/3808411/van-nellefabriek-rotterdam-werelderfgoedlijst-unesco.html Nu.nl - Van Nellefabriek Rotterdam op werelderfgoedlijst Unesco]</ref>
 
Nederland erkint ouch zoegenaomde ''[[rieksmonuminte]]''. Daovaan gief 't 'rs in 't land intösse good 64.000.<ref>[http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?cAction=search&cOffset=1&cLimit=25&oOrder=ASC&cSubmit=1&sProvincie=&sGemeente=&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sOmschrijving=&sCompMonNr=&sCompMonName=&sStatus=&sHoofdcategorie=&sSubcategorie=&sFunctie= Alle rieksmonuminte in Nederland]</ref> De gemeinte Amsterdam heet mèt (anno 2011) 7512 rieksmonuminte miermie es 10 percint in han;<ref>[http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?cAction=search&cOffset=1&cLimit=25&oOrder=ASC&cSubmit=1&sProvincie=Noord-Holland&sGemeente=Amsterdam&sPlaats=&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sOmschrijving=&sCompMonNr=&sCompMonName=&sStatus=&sHoofdcategorie=&sSubcategorie=&sFunctie= Rieksmonuminte in de gemeinte Amsterdam]</ref> Mestreech volg es twiede mèt 1685.<ref>[http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?cAction=search&cOffset=1&cLimit=25&oOrder=ASC&cSubmit=1&sProvincie=Limburg&sGemeente=Maastricht&sPlaats=&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sOmschrijving=&sCompMonNr=&sCompMonName=&sStatus=&sHoofdcategorie=&sSubcategorie=&sFunctie= Rieksmonuminte in de gemeinte Mestreech]</ref> Op lieger niveau erkinne provincies en gemeintes ouch monuminte.<ref>[http://www.monumenten.nl/kennisbank/welke-soorten-monumenten-zijn-er Monumenten.nl - Welke soorten monumenten zijn er?]</ref>
 
Neve inkel gebouwe beheujt de wèt ouch [[besjermde stads- en dörpsgeziechter|stads- en dörpsgeziechter]].<ref>[http://www.cultureelerfgoed.nl/monumenten/stads-en-dorpsgezichten Cultureel erfgoed - Stads- en dorpsgezichten]</ref>
Tekslien 537:
====Nao d'n oorlog====
[[Plaetje:Drees, W. - SFA002019221.jpg|thumb|Willem Drees.]]
Nao de bevrijing kaom de SDAP, nao 'n fusie en 'n programmaverandering gaw umgeduip in [[PvdA]], es groetste partij nao veure. [[Willem Drees]] woort premier vaan vief kabinètte (boevaan twie mèt 'nen aandere); door de toen nui samewèrking mèt de [[KVP]] (opvolger vaan de RKSP) sprik me vaan ''roems-roej kabinètte''. 't Sociaol-democratisch beleid vaan Drees beteikende 't begin vaan de [[verzörgingsstaot]]. In [[1948]] traoj de Willemien nao 50 jaor regering oet eige beweging aof; häör dochter [[Juliana vaan de Nederlen|Juliana]] naom häör plaots in. Intösse waor Nederlands-Indië al zoeget direk nao de capitulatie vaan de Japanners in opstand gekoume. Nederland accepteerde gein oonaofhenkelekheid en voch d'n opstand aon mèt oorloge die ''[[politioneel acties]]'' woorte geduip. Oetindelek mós Nederland in [[1949]] toch [[Indonesië]] es souverein staot erkinne. 't Koloniaol tiedperk waor gans veurbij wie in [[1954]] 't [[Statuut veur 't Keuninkriek vaan de Nederlen]] woort opgestèld. Economisch waor dit 'nen tied vaan veurziechteg herstèl, geveujd door de Amerikaanse [[Marshallhölp]]. Nederland, mèt naome [[Zieland]] en [[Zuid-Holland]], kraoge nao wel 'ne zwoere slaag te verdore in fibberwarie [[1953]], wie de lèste groete [[Watersnoedramp (1953)|watersnoed]] aon miermie es 1800 lui 't leve kosde. Dit leide tot de bouw vaan de [[Deltawerke]] (zuug ouch [[#Hydrografie|bove]]).
 
In de late jaore zesteg begós Nederland, veural de Randstad, sterk te verlinkse. In Amsterdam kaome beweginge op wie [[Provo]] en de [[Kabouters]], radicaol linkse partije kraoge greujenden aonhaank en de PvdA woort mie oetgesproke. 't Bewind vaan 't [[kabinèt-Den Uyl]] ([[1973]]-[[1977]]) kin es veurbeeld dene. Ideologische reies brachte in [[1975]] Nederland detouw [[Suriname]] zien oonaofhenkelekheid touw te stoon. Tegeliek voolt me ziech es vreugere kolonisator (en slaovedrijver) verpliech royaol immigratieregelinge veur Surinamers in te stèlle. Ouch kaome vaanaof de jaore zesteg gasarbeiers oet 't mediterraon gebeed nao Nederland, vaan wee veural de Turke en Marokkaone zouwe blieve. Nederland veranderde in de jaore zeveteg in 'n [[multicultureel sameleving]].
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Nederland"