Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K Robot: autematis teks vervange (-Wijers +Wijer) |
K Robot: autematis teks vervange (-oerlog +oorlog) |
||
Tekslien 7:
In de [[middeliewe]] waore de Nederlen, de noordeleke wie de zuieleke, politiek versnipperd gewees in versjèllende voorstedómme die formeel tot 't [[Heileg Roems Riek|Duits Riek]] hoorte meh zoe good wie oonaofhenkelek waore. In de loup vaan de [[vieftienden iew]] kaom dao verandering in, wie de hertoge vaan [[Bourgondië]] door verstandshouweleke en geweld ummer mie vaan de Nederlen vereinegde. De hertoge brachte de Nederlen neet allein in personeel unie meh vereinegde ze ouch staotkundeg in wat me de [[Bourgondische Staot]] is goon neume. Versjèllende gerechscolleges die 't noe nog gief stamme oet deen tied, wie de [[Staote-Generaol]] en de [[Raod vaan Staote]]. In [[1482]] kaom Bourgondië mèt al zien bezittinge aon de [[Hoes Habsbörg|Habsbörg]]; sindsdeen sprik me vaan de Habsbörgse Nederlen. De versjèllende geweste hadde ziech laangen tied tege de vörming vaan 'nen einheidsstaot verzat ([[Hookse en Kabbeljouwse Twiste]]), meh mèt dit oppermachteg geslach waor de vereineging vaan de Nederlen e voldoonge feit. In [[1556]] traoj keizer [[Sjarel V]] aof. De Nederlen kaome toen aon de Spaonse keuning [[Filips II]], dee zie haafzöster [[Margaretha vaan Parma]] es landvoog instèlde. Vaanaof daan sprik me vaan de ''Spaonse Nederlen'', al is de naom ''Habsbörgse Nederlen'' veur dees periood ouch correk.
Vaanaof 't begin verspreide ziech 't [[protestantisme]] in de zuieleke Nederlen. Wie in gans 't Habsbörgs Riek stoont hei d'n doedstraaf op en mós de religie heimelek weure beleje. Nao 't midde vaan d'n iew verspreide veural 't [[calvinisme]] ziech evels sterk, iers in de zuieleke, later ouch in de noordeleke Nederlen. Neve de religieus oonvrijheid waor ouch de belastingdrök e punt vaan oonvrei. De Spaonse keuning inde in de Nederlen oetgebreide belastinge, die in de Spaonse sjatkis goonge en veural veur versjèllende
===D'n Tachtegjaoregen Oorlog (1568-1648)===
Tekslien 15:
Alva veurde evels nog mie impopulair maotregele door, neet in 't minste diverse belastinge. Veural de [[Tiende Penning]] zörgde veur verzat oonder de bevolking. Intösse waore in [[1572]] de Watergeuze, die tot daan touw in Ingeland kóste blieve, door keuningin [[Elizabeth I vaan Ingeland|Elizabeth I]] verdreve um de vrei mèt de Habsbörgers te bewoere. Hei-op vele de Watergeuze de Nederlandse Noordziekös aon, te beginne op [[1 aprèl]] mèt [[Brielle]] (Den Briel) en op [[6 aprèl]] mèt [[Vlissingen]]. Diverse aander stei volgde of slote ziech spontaon bij d'n opstand aon. In Holland en Zieland góng 't um de groete mierderheid vaan de stei, in 't zuie waor me trökhawwender. Wel waore dao in 't binneland de stei [[Berge]] en [[Valencijn]] (Valenciennes). De veurnaomste stei die ziech neet aonslote waore [[Amsterdam]] en Brussel, de residentiestad. In 1572 kaome ouch de calvinistische Staote vaan Holland bijein in [[Dordrech]]; dit weurt soms de ''Unie vaan Dordrech'' geneump. In 1573 zaog de Spaonse keuning in tot de lijn vaan Alva averechs had gewèrk; heer reep 'm trök en stèlde [[Luis de Zúñiga y Requesens]] es landvoog aon.
De Spanjole hadde e good getraind en euvermechteg leger, meh móste in hun enorm riek op diverse froonte tegeliek
[[Plaetje:Tachtigjarigeoorlog-1579.png|thumb|Unies vaan Atrech en Utrech, Spaons gebeed en gebeed wat allein de Pacificatie vaan Gent erkós.]]
Tekslien 24:
In de tien jaore die volgde kierde de kanse in 't veurdeil vaan de Rippubliek. De noordeleke provincies waore einsgezind en stadhawwer [[Maurits vaan Oranje]] wèrkde good same mèt de regente en d'n Hollandse [[raodspensionair]] [[Johan van Oldenbarnevelt]]. Naotot in [[1590]] [[Breda]] woort gepak (door soldaote mèt e [[törfsjeep vaan Breda|törfsjeep]] binne te smokkele), volgde 'n groete campagne in veural de oosteleke Nederlen: allein al in [[1591]] woorte [[Zutphen]], [[Deventer]], [[Delfzijl]], [[Hulst]] en [[Nimwege]] gepak, 't jaor dao-op nog ins [[Steenwijk]] en [[Coevorden]] en weer e jaor later [[Geertruidenberg]]. In [[1594]] voont wijer de [[Reductie vaan Groninge]] plaots, boedoor die stad deil góng oetmake vaan de Rippubliek. In [[1597]] begós Maurits aon nog 'n veldtoch in 't ooste: heer naom dat jaor [[Rijnberk]] (Rheinberg), [[Mäörs]], [[Groenlo]], [[Bredevoort]], [[Enschede]], [[Ootmarsum]], [[Oldenzaal]] en [[Lingen]] in. E jaor later storf Filips II, dee ziech leet opvolge door [[Filips III vaan Spaanje|Filips III]] en 't riek slech bestuurd achterleet.
De èlf jaore tenao gónge de gevechte op en neer. Van Oldenbarnevelt wouw in [[1600]] de [[Duinkèrker kapers]] (die in deens vaan de Spaonse keuning kaapde) oetreuje, meh woort gestuit bij [[Nieuwpoort]]. De [[slaag bij Nieuwpoort]] won heer, meh vaan wijer nao 't zuie doorstoete waor gein spraoke. In [[1601]] kaom d'n Italiaonse generaol [[Ambrogio Spinola]] nao de Nederlen en heer zouw diverse successe behole. In [[1604]] naom heer nao drei jaor [[Oostende]] in en daonao braok heer door de verdeidegingslinies vaan Oos-Nederland. Op zie evels bleve de Nederlanders hier en meister. Bij de [[slaag bij Gibraltar]] vaan [[1607]] vernetegde me zelfs de ganse Spaonse vloot. 't Waor de Hollenders in deen tied vaan
Tijens 't Twelfjaoreg Bestand verveel de Rippubliek in oonderling ooneinegheid. Kern vaan 't conflik waor e theologisch gesjèl tösse de [[remonstrante]] en de contraremonstrante. Allewel tot dees facties al in de zèstienden iew bestoonte, woort de kwestie in dezen tied politiek op de spits gedreve: de remonstrante voont me veural oonder de regente en hun aonhengers, dewijl de contraremonstrante 'ne groetere rol veur de stadhawwer wouwe. Naotot de Staote vaan Holland in [[1617]] de sjerpe resolutie aonnaome, die veural in 't naodeil vaan de contraremonstrante oetwèrkde, besjöldegde de nuie prins [[Maurits vaan Oranje|Maurits]] (contraremonstrant) de [[raodspensionair]] vaan Holland, [[Johan van Oldenbarnevelt]], vaan landverraod. Heer woort in [[1619]] oonthoof. Intösse waor de [[Synood vaan Dordrech]] (1618-19) begós, boe-op diverse calvinistische gaodsgelierde de kwestie (en nog aander theologische kwesties) móste oplosse. Hei woort de remonstrantse lier in groete lijne aofgeweze. Ouch woort in Dordrech beslote tot 't make vaan de [[Staotevertaoling]], die in [[1637]] zouw weure gedrök.
Tekslien 40:
==='t Rampjaor (1672)===
In dezen tied bleve de verhajdinge mèt Ingeland slech en begós ouch Fraankriek 'n bedreiging te vörme. [[Lowie XIV vaan Fraankriek|Lowie XIV]] maakde aonspraak op de Zuieleke Nederlen; de Rippubliek wouw dat gebeed liever in Spaons bezit laote um 'ne [[bufferstaot|buffer]] tege 't mechteg Fraankriek te hawwe. In miert [[1672]] verklaorde Ingeland d'n
Intösse waor in Holland groeten oonras oontstande oonder 't volk. Me heel de regente verantwäördelek veur de rampspood en reep um de prins vaan Oranje. [[Raodspensionair]] [[Johan de Witt]] woort oetindelek zelfs, same mèt zie broor [[Cornelis de Witt|Cornelis]], door 't volk vermaord. Heinao woort [[Wöllem III vaan Oranje|Wöllem III]] stadhawwer in Holland en Zieland en indegde 't Ierste Stadhawwerloes Tiedperk.
Tekslien 137:
De [[stadhawwer]], lètterlek ''plaotsvervaanger'', waor oersprunkelek 'nen edelmaan, door de regerende voors aongestèld um in zien plaots euver ein of mier geweste te regere. Mèt 't aofzwere vaan de Keuning kaom dees taak aon de Staote-Generaol. De Staote vaan de aofzunderleke geweste móste häöm daan nog beneume. Formeel waor de stadhawwer dus geine voors vaan de Nederlen, meh hoegoet staotshoof vaan de versjèllende geweste.
Umtot de stadhawwer de mach vaan de regente beperkde, zaoge die lèste häöm dèks liever goon es koume. Vaan 1650 tot 1672 hadde vief vaan de ach geweste geine stadhawwe, vaanaof 1702 zès vaan de ach ouch neet (zuug bove). Dèks woort de hölp vaan de stadhawwer ingerope es 't land in
Alle stadhawwers oet d'n tied vaan de Rippubliek waore [[prins]]e vaan [[hoes Oranje-Nassau|Oranje]] en stoonte ouch es ''prins'' bekind. Pas in 1747 evels, wie [[Wöllem IV vaan de Nederlen|Wöllem IV]] ziech neet allein tot stadhawwer veur 't leve meh ouch tot erfprins leet kroene, waore ze ouch Prins vaan de Nederlen. Vaanaof dat memint had de Rippebliek gooddeils 't karakter vaan 'n [[monarchie]].
| |||