Dirizjent: Versjèl tösje versies

[[Plaetje:Anefo_911-1196_Bernard_Haitink.jpg|thumb|DirizjèntDirizjent [[Bernard Haitink]] in actie veur 't [[Concertgebouworkes]].]]

'nen '''DirizjèntDirizjent''' is iemes wat 'n [[orkes]], [[kamermeziek|ensemble]] of [[koer]] leit en daobij direkte späölaonwiezinge gief. Heer (of zij) weurt geach zien ensemble correk te doen musicere, meh ouch um, door e [[konzèr]], zien persoeneleke visie op 't meziekwerk te geve (''vertolking''). Tösse twie repetities door en op de repetitie zelf mote de musici mèt zien aonwiezinge hun partije goon studere. DirizjèntDirizjent zien vereis e groet inziech in [[mezieknotatie|opgesjreve meziek]]: me moot mierder partije tegeliek kinne leze, me moot lezentere zier snel kinne wissele en me moot gesjreve meziek gemekelek in ziene kop kinne hure - ouch ganse [[partituur|partiture]].

D'n dirizjèntdirizjent in de vörm dee veer allewijl kinne, en dee ziech in de [[negentienden iew]] heet oontwikkeld (zuug oonder), dirizjeert mèt 'ne [[baton]], e klei sumpel stökske wat 'r in de rechterhaand dreug. Mèt de baton kin heer de [[ritme|maot]] aongeve; me kin beveurbeeld bij 'nen dreikwartsmaot 'n dreihokege figuur sloon mèt d'n iersten tèl op de bovesten hook. De linkerhand beweug in princiep ouch op de maot mèt, meh weurt mie gebruuk veur dynamische nuances of um inzatte aon te geve: es e bepaold instrument of 'n bepaolde grop moot inzètte, gief d'n dirizjèntdirizjent dat aon door te wijze. De [[dynamiek (meziek)|dynamiek]] weurt aongegeve door de intensiteit vaan de beweginge (wie gezag veural die vaan de linkerhand, meh neet allein).

Gelèt op de [[wèt vaan traagheid]] is 't vaan belaank tot 'nen dirizjèntdirizjent eventueel veraanderinge veurbereit. Musici zien geneig um 'tzelfde tempo nog eve aon te hawwe naotot d'n dirizjèntdirizjent vaan tempo is gewisseld. Bij 'n gestiedege verlaankzaming (''rallentando'', ''ritenuto'') moot heer daorum al vaan teveure zien beweginge get verstarre, zoetot musici zien tot 't tempo trök geit loupe. Bij 'ne lestegen inzat zuut d'n dirizjèntdirizjent nao de grop die moot inzètte; dèks luf heer daan ouch zien linkerhand al um op 't zjus memint te wijze.

Binnen 't orkes weurt d'n dirizjèntdirizjent dèks bijgestande door ervaore musici die aonveurders vaan hun eigen instrumintegrop zien. In 't bezunder gelt dit veur de [[konzèrmeister]], dee de ierste viole aonveurt en dee d'n dirizjèntdirizjent dèks vervink es dee lèste neet op 'n repetitie presint kin zien.

D'n dirizjèntdirizjent es apaart beroep besteit nog neet zoe laank. Orkeste kaome zoe roond 1600 veur 't iers op; de directie waor in deen tied dèks in han vaan eine vaan de musici. Door de ganse [[barok]] heer, en ouch in de [[klassieke meziek]], waor 't dèks de [[basso continuo|continuospeuler]] dee vaanachter zie tósje-instrumint aonwiezinge gaof. Dèks waor dat ouch nog ins de componis. Soms dirizjeerde me wel los; me gebruukde in de barok evels geine kleine baton meh 'ne groete stok boemèt me op de groond de maot sloog (dit deeg beveurbeeld [[Jean-Baptiste Lully]]).

In de [[negentienden iew]], d'n tied vaan de [[romantiek]], woort de meziek gecompleceerder. Ierstens woorte de partiture deper: orkeste woorte groeter, zoetot 't ie partije góng geve die lesteger te euverzien waore. Twiedens lepe partije ummer minder geliek - boe in de klassieken tied de blozers dèks mèt de striekers mètdege, hadde ze noe gans aander note te speule. Daardens vroog de romantische meziek um groete tempo- en dynamiekversjèlle - get wat in 'n orkes absoluut centraol moot weure geregeld. Heidoor oontstoont vaanaof 1850 de beroopsdirizjèntberoopsdirizjent. Es veurbeeld weurt ummer weer [[Hans von Bülow]] geneump. Heer gaof 't beroop vaan dirizjèntdirizjent de vörm dee v'r noe nog kinne. DirizjènteDirizjente waore in dezen tied ouch nog wel ins componiste; de enorm orkespartiture vaan [[Gustav Mahler]] en [[Richard Strauss]], die veural bij Mahler ouch nog minutieus vaan späölaonwiezinge veurzeen zien, tuine wie specialistisch werk dit waor gewore.

In d'n twintegsten iew bleef dit typ dirizjèntdirizjent euverind, allewel tot de muzikaol modes zier sterk veraanderde. Zeker nao d'n Ierste Wereldoorlog góng me väöl mie zakelekheid verlaange; bekind woort d'n eis vaan d'n Italiaan [[Arturo Toscanini]] um 'gewoen te speule wat in de partituur steit'. DirizjènteDirizjente gaove soms ouch impulse aon muzikaol vernuiinge. Iemes wie d'n Oosterieker [[Nikolaus Harnoncourt]] leep veurop in de [[historische oetveuringspraktijk]], boebij heer perbeerde awwe meziek weer te speule wie ze in zienen tied had gekloonke. Nuie meziek vereisde weer 'n aander typ dirizjèntdirizjent: eine dee nog väöl ingewikkelder partiture kós doen klinke. Hei-in specialiseerde ziech oonder mie [[Reinbert de Leeuw]] en [[Pierre Boulez]], allewel tot dee lèste ouch klassieke en romantische meziek dirizjeerde.