China: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
→Economie: Viefjaoreplan |
→Historie: veerdeg. |
||
Tekslien 284:
===Sui- en Tangdynastie===
[[Plaetje:Sui_Yangdi_Tang.jpg|thumb|Keizer Yang Guang vaan de Sui-dynastie.]]
Roond 580 kaom d'n hertog vaan Sui aon de mach in Noord-China. Heimèt had dit landsdeil veur 't iers in iewe weer 'nen Han-Chinees es machhöbber. Nao 'ne bleujetege zuvering begós heer 'n campagne tege de Chen-dynastie in 't zuie; mèt häöre val in [[589]] waor gans China weer oonder eine keizer vereineg. De [[Sui-dynastie]] heel 't evels neet laank oet: d'n twiede Sui-keizer rinneweerden 't land mèt 'n mislökde campagne tegen Korea en woort door zien eige ministers umgebrach.
Regel 292 ⟶ 293:
===Yuan-dynastie===
[[Plaetje:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|Kublai Khan, d'n ierste Mongoolse khan dee ziech keizer vaan China neumde.]]
Oetindelek waoren 't neet de Jurchen meh de [[Mongole]] die gans China zouwe pakke, en wel oonder [[Kublai Khan]]. De leier vaan de Mongole waor sinds 1260 aon de mach en had al diverse deile vaan Noord-China gepak wie heer ziech in [[1271]] ouch tot keizer leet kroene en 'n dynastie stiechde, de [[Yuan-dynastie]]. Umtot dit volk al veur de oonderwerping vaan China e wereldriek bijein vereuverd, tot in Oos-Europa touw. De Yuan-keizer waor tegeliek ouch groetkhan en (in eder geval in naom) opperste leismaan vaan gans 't riek. De residentie vaan de keizer en khan woort [[Khanbaliq]], 't huieg Peking, umtot dit noordelek laog, kortbij 't Mongools stamgebeed. Heimèt woort Peking dus veur 't iers hoofstad vaan China. De beginjaore vaan de Yuan-dynastie kóste veurspood: de Zijroute waor veileg, want gans en ferm gecontroleerd door de Mongole, en de Chinese cultuur woort mèt rös gelaote. 't Waor oonder de Yuan tot [[Marco Polo]] zie werk euver China sjreef. De cultureel en technische trends vaan de Song-dynastie gónge wijer. De lèste jaore góng 't evels minder: 't wereldriek veel oonder twiedrach oeterein, 't land zöchde oonder [[hyperinflatie]] (door 't väölvöldeg brijdrökke vaan pepiergeld) en ruiversbendes, die door de verzwaakde Yuan-legers neet mie woorte gestop.
Regel 302 ⟶ 304:
===Qing-dynastie===
[[Plaetje:清_郎世宁绘《清高宗乾隆帝朝服像》.jpg|thumb|Keizer Qianglong, oonder wee China ziene groetsten umvaank oets zouw hole.]]
De vereuvering vaan de lèste verzètsheerde doort tot [[1683]]. De militair organisatie vaan de Mantsjoes waor superieur, en in combinatie mèt de Chinese techniek maakde dit 'e leger bezunder sterk. De nui keizers dwoonge de manneleke Chineze hun haor te drage wie de Mantsjoes, mèt de veurkop kaalgesjore en de res in 'ne vlech, meh lete de res vaan de Chinese sameleving gooddeils op zie beluip. In d'n iew dee volgde bereikde 't Chinees keizerriek 'nen umvaank dee 't noets mie zouw hole (en ouch noets gehaold had, tenzij me 't Mongools wereldriek vaan de Yuan-dynastie mètrekent): [[Tibet]], [[Mongolië]] en deile vaan [[Siberië]] woorte oonderworpe. Oonder keizer [[Qianlong]] haolde 't land zie militair en territoriaol huugdepunt.
Regel 311 ⟶ 314:
===Rippubliek China===
[[Plaetje:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|Propagandaplaot oet de beginjaore vaan de Rippubliek China. Links Yuan Shikai en 't veendel vaan de Kwo Min Tang. Rechs Sun Yat-sen en 't veendel vaan de Rippubliek.]]
Wie [[Sun Yat-sen]] in oktober 1911 tot president woort oetgerope waor de rippubliek neet zoemer geïnstalleerd. 't Lökde de opstendege generaols al-evels binne de paar maond de Qing te val te bringe, meh 'nen hoege militair, [[Yuan Shikai]], eisde zelf 't presidentsjap op. Heer verbooj de [[Kwo Min Tang]], de nationalistische partij vaan Sun die achter de revolutie had gezete, en reep in [[1915]] zelfs 'n nui keizerleke dynastie oet. Dat woort evels in 't nog ummer door diverse facties beheers China neet geappecteerd. Ouch de [[Mantsjoerestauratie]] vaan [[1917]], boe-in me de keend-keizer [[Puyi]] weer op d'n troen wouw helpe, mislökde. Tot deep in de jaore twinteg waor de regering aofhenkelek vaan de goje wèl vaan de krieghiere, die soms de regering steunde meh dèks ouch neet. Sun waor intösse trökgekoume en riechde de Kwo Min tang in 1919 obbenuits op.
Aon de groetste verdeildheid kaom 'n ind in [[1927]] en [[1928]], wie generalissimo [[Chiang Kai-shek]] 't land vereuverde. Dezen tied neump me 't ''Nanking-decennium''. Chiang zien regering waor dictatoriaol, meh heer wis in dezen tied modern institute nao westers veurbeeld vaan de groond te kriege. Ouch begós de regering vaan Chiang aon oonderhandelinge mèt westerse staote um 'n ind te make aon de nog ummer geldende boetelandse concessies. Sommege len gaove ze in de jaore daarteg ouch op, aandere dege dat evels pas in d'n Twiede Wereldoorlog. In de periferie bleef 't evels oonrösteg. Boete-Mongolië ('t huieg Mongolië) had ziech in 1911 al losgemaak oet China en ouch Tibet kaom in opstand. Tegeliek verzat de Communistische Partij ziech tege de regering vaan de Kwo Min Tang, en oondaanks e militair euverwiech lökden 't de regering neet de communiste gans te versloon.
Japan waor oondertösse ummer deper China in gedoke, wat de nationaliste en communiste tot 'ne waopestèlstand brach. In [[1937]] liet me miestens de [[Twiede Chinees-Japansen Oorlog]] beginne. Allewel tot 't Chinees leger mie verzat kós beie es veurheer, wonne de Japanners terrein um oetindelek de ganse Chinese kös in han te kriege. Pas wie 't Amerikaans leger ziech in [[1941]] in d'n oorlog mingde, kierde de kanse. In [[1945]] waor gans China bevrijd. Es ein vaan de groete Geallieerde kraog 't zelfs 'n permanente plaots in de [[Veilegheidsraod]] vaan de VN. Vaan binne waor de regering evels hendeg verzwaak: in d'n oorlogstied had de communistische partij ziech good kinne versterke en väöl sympathie oonder de bevolking kinne winne. Zoe gaw es de Japanners 't land oet waore, brook de börgeroorlog weer oet. De ierste paar jaor góng dezen oorlog geliek op, meh tegen 't ind vaan [[1948]] wonne de communiste gaw terrein. Op 1 oktober [[1949]] vlöchde Chiang mèt zie leger nao [[Taiwan]].
===Volksrippubliek China===
[[Plaetje:Revolutionary_opera.jpg|thumb|Scène oet 't ballèt ''Bataljon vaan roej vrouwlui''. Zoe'n propagandakuns waor in de cultureel revolutie gemeingood.]]
[[Plaetje:Deng_Xiaoping.jpg|thumb|Deng Xiaoping, leismaan vaan China tösse 1978 en 1989.]]
De communiste repe datzelfde jaor de Volksrippubliek China op, nao [[stalinisme|stalinistisch]] model, mèt partijsecretair [[Mao Zedong]] es veurmaan. In 't boeteland spraok me nog laank vaan ''Communistisch China'' of 't ''Roed China'', um aon te geve tot 't mer um ein vaan de twie regeringe góng. Toch had 't Volksleger 't land al vrij snel in han: [[Hainan]] woort in [[1950]] vaan de Kwo Min Tang aofgepak en datzelfde jaor woort ouch Tibet weer oonderworpe. Taiwan, boe de nationalistische legers ziech hadde ingegrave, bleef evels oongemeujd, en ouch in 't weste bleve tróppe vaan de Kwo Min Tang ziech nog laank verzètte.
Mao zien ierste prioriteit waor 't verbetere vaan de boere hun positie. Heer oonteigende daoveur alle groetgroondbezitters en voch tege d'n opiumhandel. Ouch veurde heer Viefjaoreplanne in, en zörgde heer veur alfabetiseringscampagnes en gratis gezoondheidszörg. Mao zien gewelddaodege filosofie vaan [[klassestrijd]] en [[revolutie vaan oonderop]] (zuug [[maoïsme]]) zörgde deveur tot de groetgroondbezitters en handelere en masse geëxecuteerd woorte. Nao 'ne korten tied vaan liberalisering (de campagne ''[[Laot hoonder blomme bleuje]]'') radicaliseerde dit beleid. Wie in [[1958]] de [[Groete Sprunk Veurwaarts]] woort aofgekundeg, woort dat pienelek dudelek. Mao wouw China in hoeg tempo industrialisere es eisde daoveur tot me ouch op 't platteland staol zouw producere. Dit maakde oetindelek tot de boere hun gewasse neet mie vaan 't land kóste hole en tot mieljoene lui verhoongerde. Zelfs 't geproduceerd staol waor neet vaan bruukbaar kwaliteit. Es gevolg daovaan leep Mao zienen invlood in de regering sterk trök. Heer wis in [[1966]] de mach trök te kriege mèt 'n nui campagne, de [[Cultureel Revolutie]]. Mèt good gekoze propaganda lanceerde heer de [[Roej Garde]]s, die op eige initiatief de sameleving móste zuvere vaan reactionair eleminte. Gevolg waor 'ne golf vaan politiek geweld, terreur en chaos, zoewie de verneteging vaan väöl iewenaajd erfgood. Tegeliek kaom de [[persoensverhierleking]] vaan Mao tot e huugdepunt.
Allewel tot de Cultureel Revolutie officieel doorleep tot aon Mao zienen doed, waore nao e paar jaor de ergste excesse veurbij. Kierpunt waore de [[jaore 1970]]. In [[1971]] woort 't land door de [[VN]] erkind es de legitiem regering vaan China, en oondaanks hel verzèt vaan de VS brach ouch d'n Amerikaanse president [[Richard Nixon]] in [[1972]] e bezeuk aon 't land. Nao d'n doed vaan Mao in [[1976]] waor 't aofwachte wee häöm opvolgde. De [[bende vaan veer]], 'n grop mechtege orthodoxe Maoïste, woort evels gaw opzijgezat, en in [[1978]] kaom [[Deng Xiaoping]] aon de mach. Dezen awwe partijmaan, dee in de Cultureel Revolutie zelf gezuverd waor, braok mèt 't extreem ideologisch maoïsme door 'n oetgesproke [[pragmatisme|pragmatische]] politiek. Heer kundegde economische vrijheid in, um 't land veurspood te bringe, en verminderde de staotsbemeujenis mèt 't doen en laote vaan de börgers. Boetelandse investeringe en export nao 't weste struimde binne. Orthodox-maoïstische partijlede die ziech verzatte woorte gemarginaliseerd.
Tot de liberalisering zien grenze had bleek evels wel in [[1989]], wie studente in Peking demonstreerde veur mie democratie. D'n opstand woort mèt geweld neergeslaoge. Ouch Deng zien opvolgers hele dit beleid aon: de bevolking woort väöl vrijheid gelaote in alledaogse dinger, meh kritiek op 't systeem of de centraol regering woort astrein de kop in geduid. Zeker nao de opkoms vaan 't internèt kraog de bevolking mèt aonzeenleke censuur te make. De technocratische kern vaan 't beleid löp wel sjaoj op door de touwgenome corruptie. De bestrijing daovaan woort in [[2015]] tot topprioriteit verklaord.
In [[1997]] kraog de Volksrippubliek Hong Kong trök vaan de Britte, in [[1999]] retourneerde Portugal ouch Macao. Dit waor neet nao de zin vaan groete deile vaan de bevolking, die liever in politieke vrijheid oonder 't koloniaol bewind wouwe leve. De twie kolonies woorte daorum allein aofgestande op veurweerde tot China dao democratie en vrijheid vaan meiningsuting in stand zouw hawwe, 'n regeling bekind es ''ei land, twie systeme''. China heet sindsdeen geperbeerd ouch Taiwan oonder dat systeem trök te kriege, evels zoonder succes.
==Referenties==
| |||