Nederland: Versjèl tösje versies

* [[UtreiUtrech (provincie)|Utrech]] (Utrecht)

De ajdste sediminte die in Nederland daagzuime zien te vinde in de [[heuvelrögk]]e in Centraol-Nederland: d'n [[UtreisenUtrechsen Heuvelrögk]], de [[Veluwe]] en de [[Sallandsen Heuvelrögk]]. Dees heuvelrögke neump me ''[[stouwwal]]le''; ze zien in de einnaolèsten [[iestied]] ([[Saalien]]) door de ieslaoge opgestouwd. Soms ligk op de stouwwalle nog [[keileim]]. In d'n [[iestied]] dao-op, 't [[Weichselien]], woorte dèkzand en (in Midde- en Zuid-Limbörg) [[löss]] aofgezat. Dit zien zoegenaomde ''[[eolische sediminte]]'', die door de wind zien achtergelaote wie Nederland 'n [[poolweuste]] waor. In de kösprovincies vint me väöl [[zieklei]]; me oondersjeit awwe en joonge zieklei. In de res vaan 't land ligk väöl [[reveerklei]]: de revere höbbe in de loup vaan de doezende jaore väöl versjèllende loupe gehad en hunne klei bedèk daorum e groet gebeed. Ouch vint me in groete deile vaan 't land [[veen]]; liegveen in 't weste, hoegveen in 't ooste. Dat lèste is allewijl gooddeils aofgegrave (zuug [[#Delfstoffe|bove]]). Direk aon de kös vint me duine (strandwalle), vaan ziezand.

De weerciefers veur [[De Bilt]] (provincie [[UtreiUtrech (provincie)|UtreiUtrech]]; standplaots vaan 't [[Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut|KNMI]]) in de periood 1971-2000 zien de volgende:<ref>[http://www.knmi.nl/klimatologie/normalen1971-2000/per_station/stn260/4-normalen/260_debilt.pdf Gemiddeldes veur De Bilt]</ref><ref>[http://www.knmi.nl/klimatologie/normalen1971-2000/per_station/stn260/5-extremen/260_extremen.pdf Extreme veur De Bilt]</ref>

De verdeiling vaan de bevolking euver 't land is get oongewoen: oondaanks de hoeg bevolkingsdeechde kint 't land gein stei vaan mier es ein mieljoen inwoeners. Wel make de veer groetste gemeintes - [[Amsterdam]], [[Rotterdam]], [[D'n Haag]] en [[UtreiUtrech (stad)|UtreiUtrech]] - mèt nog väöl aander middelgroete stei (boe-oonder [[Almere]], zevende stad vaan 't land), klein stei en versteidelekde dörper deil oet vaan de [[Randstad]], e groet urbaan gebeed in [[Wes-Nederland]] boe intösse 7 mieljoen lui woene. De twiede groetste bevolkingsconcentratie vint me in [[Noord-Braobant]], boe oonder mie de vijfde, zesde en negende stad te vinde zien ([[Eindhove]], [[Tilburg]] en [[Breda]] respectievelek). Aander concentraties zien te vinde in zuidelek Limbörg ([[Mestreech]], [[Zittert-Gelaen]] en [[Parksjtad Limburg]]), zuidelek Gelderland ([[Nimwege]], [[Arnhem]] en [[Apeldoorn]]); en [[Twente]] ([[Enschede]] en [[Hengelo]]); de stad [[Groninge (stad)|Groninge]], de achste vaan 't land, vörmp gooddeils allein e steidelek gebeed. In de Nederlandse [[Ruimdeleke Ordening]] weurt mèt 't begrip ''[[stadsgewes]]'' gewèrk.

[[Plaetje:DomTorenUtrechtNederland.jpg|thumb|Domkèrk en -torie in UtreiUtrech; kathedraol veur de Reformatie, noe protestants.]]

Nederland is de aofgeloupe decennia sterk oontkèrkelek. In 2005 hóng 41% vaan de Nederlanders gein georganiseerde religie aon. Vaan de aandere geit e groet deil mer sporadisch nao de kèrk. Vaanajds evels waor Nederland sterk sociologisch verdeild euver religieus lijne. [[Katholiek]] zien ze in de provincies [[Noord-Braobant]] (boete 't [[Land vaan Altena]]) en [[Nederlands Limburg|Limbörg]], in väöl plaotse in [[Noord-Holland]], in sommege plaotse in [[Zuid-Holland]] en [[UtreiUtrech (provincie)|Utrech]], in oostelek [[Twente]] (provincie [[Euverijssel]]), in 't [[Riek van Nimwaege|Riek vaan Nimwege]] en de [[Liemers]] (Gelderland) en in de gemeinte [[Hulst (gemeinte)|Hulst]] (Zieland), [[protestantisme|protestants]] op de mieste aander plaotse.<ref>[[:Plaetje:Nederlandgodsdienst1849.PNG|Religies in Nederland bij de volkstèlling vaan 1849]]</ref> Dit versjèl is gooddeils oontstande in 't [[Twelfjaoreg Bestand]] (zuug [[#Historie|oonder]]): de katholieke deile vaan Nederland laoge toen ofwel in Spaons gebeed, of in lendelek gebeed boe 'ne plaotseleken ambshier 't katholicisme besjermde.

Nederland is mèt tien insjrievinge vertegewoordeg op de [[Werelderfgoodlies]] vaan de [[UNESCO]]; de mieste vaan die insjrievinge zien cultureel. 't Betröf hei [[Schokland]] en umgeving (gemeinte [[Noordoostpolder]]), de [[Stèlling vaan Amsterdam]] (versjèllende locaties in [[Noord-Holland]], [[Zuid-Holland]] en [[UtreiUtrech (provincie)|UtreiUtrech]]), de binnestad vaan [[Willemstad (Curaçao)|Willemstad]] ([[Curaçao]]), de [[Meules vaan Kinderdijk]] (gemeinte [[Nieuw-Lekkerland]]), 't [[Woudagemaal]] (gemeinte [[Lemsterland]]), de [[Beemster]]polder, 't [[Rietveld-Schröderhoes]] (gemeinte [[Utrech (stad)|Utrech]], zuug [[#Architectuur|oonder]] veur 'ne foto), de Grachtegordel vaan [[Amsterdam]] en 't Van Nellefebrik in [[Rotterdam]]. 't Eineg natuurmonumint op de lies is de [[Waddezie]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/statesparties/nl Nederland bij d'n UNESCO]</ref><ref>[http://www.nu.nl/binnenland/3808411/van-nellefabriek-rotterdam-werelderfgoedlijst-unesco.html Nu.nl - Van Nellefabriek Rotterdam op werelderfgoedlijst Unesco]</ref>

Eint vaan de ajdste gebouwe in Nederland is de [[zaolkèrk]] vaan [[Lemieësj]] (gemeinte [[Vols]]), dit kèrkske weurt door sommege nog [[Karolingische kuns|Karolingisch]] geneump, is evels ieder [[romaans]]. Ouch aander veurbeelder vaan de romaanse bouwkuns moot me veural in [[Nederlands Limburg|Limbörg]] zeuke (prominente romaanse kèrke in [[Remunj]], [[Zöstere]] en [[Mestreech]]). De [[gotiek]] is wel euveral in 't land te vinde: zoe heet de [[Braobantse gotiek]], oontstande in de zuideleke Nederlen, veurnaom vertegewoordegers in oonder mie [[Den Bosch]], [[Dordrech]] en [[Middelburg]]. De bleuj vaan de börgerleke cultuur in de zeventienden iew vint me trök in 't [[Hollands classicisme]] (de [[barok]], stijl vaan de [[contra-reformatie]], moot me in Nederland neet zeuke), bij oonder mie [[Jacob van Campen]] (1596-1657; [[Paleis op d'n Dam]], [[Amsterdam]]; [[Paleis Noordeinde]], [[D'n Haag]]) en [[Pieter Post]] (1608-1669; oonder mie 't [[Raodhoes vaan Mestreech]]). In de negentienden iew regeerde ouch hei [[neoclassicisme]] en [[néo-grec]] ([[Winkel vaan Sinkel (UtreiUtrech)|Winkel vaan Sinkel]] in [[UtreiUtrech (stad)|Utrech]]); later kaom de [[neogotiek]] op. Deze stijl woort veural gebruuk bij katholieke kèrkgebouwe (sinds [[1848]]: [[Katholieke Renaissance]]), meh [[Pierre Cuypers]] (1827-1921), de veurnaomste Nederlander dee deze stijl touwpasde, kreeg ouch opdrach tot o.m. 't [[Rieksmuseum (Amsterdam)|Rieksmuseum]] in Amsterdam. Wie in de beeldende kuns braoke ouch in de architectuur de ideeë vaan De Stijl door: bekind woort veural [[Gerrit Rietveld]] (1888-1964; [[Rietveld-Schröderhoes]] in Utrech). Aander naome oet 't modernisme zien [[Willem Dudok]] (1884-1974; [[Raodhoes vaan Hilversum]]) en [[Hendrik Petrus Berlage]] (1856-1934; [[Beurs vaan Berlage|Beurs]] in Amsterdam). Nao d'n oorlog woorte [[Piet Blom]] (1934-1999; structuralistische gebouwe wie zien [[Kubushoezer]] in [[Rotterdam]] en [[Helmond]]) en [[Rem Koolhaas]] (*1944; ouch väöl gevraog in 't boeteland) bekind. E consortium boetelandse architecte deeg Nederland in [[1994]] via 't [[Groninger Museum]] ([[Groninge (stad)|Groninge]]) mèt 't [[postmodernisme]] kinnes make.

Nederland kint [[lierpliech]] vaan 't viefde tot 't zestiende jaor. Gemeinelek zoe vaan 't veerde tot 't twelfde jaor doorlöp 't keend de [[basissjaol]], daonao volg 't [[voortgezat oonderwies]], wat ziech vertek in [[vmbo]] (beroopsoonderwies), [[havo]] en [[vwo]] (wetensjappelek oonderwies). Vervolgopleiinge veur die drei zien respectievelek [[mbo]] (''middelbaar beroopsoonderwies''), [[hbo]] (''hoeger beroopsoonderwies'') en [[universiteit]]. Nederland tèlt veertien gesubsidieerde (twie in [[Amsterdam]], wijer in [[Groninge (stad)|Groninge]], [[Enschede]], [[UtreiUtrech (stad)|UtreiUtrech]], [[Wageningen]], [[Nimwege]], [[Delft]], [[Leiden]], [[Rotterdam]], [[Tilburg]], [[Eindhove]] en [[Mestreech]] en 'n Ope Universiteit) en vief ''erkinde'' universiteite (veur 't bedriefsleve: Nyenrode in [[Breukelen]] en Nimbas in Tilburg/Eindhove; of speciaal veur 'n levesvisie: theologische universiteite in [[Kampen]], [[Apeldoorn]] en de Universiteit veur Humanistiek in UtreiUtrech). Nederland kint de zoegenaomde [[vrijheid vaan oonderwies]], wat de ruimde gief veur veural basissjaole en middelbaar sjaole op confessionele of oonderwiesfilosofische groondslaag.

Kort tenao woorte ouch de [[Frieze]] oonderworpe; in 't midde vaan d'n iersten iew móste ziech de Romeine weer tröktrèkke achter de Rijn, wie dit volk in opstand kaom en 't Romeins leger de aander Germaanse stamme neet oonder controle kreeg. In [[69]] kaome ouch de Batave in opstand, oonder [[Julius Civilis]]; dezen opstand woort mer mèt meujte bedwoonge. Vaan de res vaan de [[Romeinsen tied]] in Nederland is minder bekind. De Romeine höbbe ziech veural laanks de ''[[limes]]'' (dus aon de zuidkant vaan de Rijn) en in [[Zuid-Limbörg]] gevesteg. In dat gebeed vint me versjèllende naome vaan [[Latien]]sen oersprunk, wie [[Mestreech]] (''Mosae Trajectum'') en [[Zumpelveld]] in 't zuie, en [[Tricht]], [[UtreiUtrech (stad)|Utrech]] (''Trajectum'') en [[Kesteren]] (gemeinte [[Neder-Betuwe]]; ''Castra'') in 't midde. Tege 't ind vaan de Romeinsen tied moot ziech 't christendom zien begós te verspreie; [[Sintervaos]] weurt mèt de keerstening vaan de Tóngere geassocieerd. Mèt de ineinstorting vaan 't Romeins Riek in de [[veerden iew]] verlete de Romeine ouch de Nederlen.