Azteke: Versjèl tösje versies

D'r naam Azteke woar pas algemeë bekank noa dat d'r Pruusje wetesjapper [[Alexander von Humboldt]], 't volk deë heë óngerzeukde, ''Azteken'' neumde. De Azteke zelf neumde zich allewiel ''Culhuah'', ''Mexica'' of ''Tenochcah''. De leste twieë benaminge zint aaf te leie va 't lank oeë zeë leëfde, en g'n sjtad Tenochtitlán. De [[conquistadores]] (Sjpaanse veruiveraars) nömde 't volk ''Mexicas'', waat nag sjteets gebroekelig is i hütse Mexico. De sjproak deë de Azteke kalde, woar 't [[Nahuatl]]. Doa va sjtamt óch de benaming Azteek. Azteek verwieës noa ''Aztecah'', waat zoeëget as ''lüj va Aztlan'' beteëkent. Aztlan woar vólges uëverlevering 'n mytisje plaatsj i ge noarde va 't riek oeë hón aafkóms woar. Dön god Huitzilopochtli beveel de Azteke zich örgesj angesj te vastige, en waal noa inne plèk oeë inne adelaar 'n sjlang veróberde op e kaktus. Dat woar óp e eilank i 't Texcocomeer. Noa deen boewden de Azteke hön hoofsjtad óp ge meer. Dees legende weëd óch aafgebild óp 't woape va Mexico.

Aavankelig woare de Azteekse soldate ónger dienst va de sjtadsjtate deë óntsjtónge nonoa de val va 't riek va de [[Tolteke]], de veurige wiechtige maachhöbber i g'n sjtreek. I ge sjpieër Middelieëwe (1372-1427) woare de Azteke vazalle va de [[Tepaneke|Tepaneekse]] keuning Tezozomoc. Noa de doeëd va dees leider, koam [[Maxtla]] aa de mach, deë inne zieër hadhankige leider woar. Um de mach oet te breie, beleëgerde de Azteke de Tepaneekse hoofsjtad [[Azcapotzalco]]. Noa hóngert daag kapitulieëde de Tepaneke, oeë-noa Maxtla woeëd gevangegevangegenoame en geöffed. G'n Tepaneekse sjtad Tacoplan, voegde zich mit Tenochtitlan en Texcoco beieen tót 'n triple alliantie: 't Azteekse riek. Ónger keuning [[Montezuma I]] (1440-1469) woeëde deler veruiverd va d'r [[Sjtille Oceaan|Pacifiek]] bis aa g'ne [[Golf van Mexico|Gólf va Mexico]]. [[Axayacatl]] (1469-1481) veruiverde Tenochtitlan zing zöstersjtad Tlatelolco, en óngerwieëp de [[Huaxalteke]]. [[Ahuitzotl]] (1486-1502) woar 't mieës succesvól. Heë verdubbelde de umvang va ge riek, oeë-mieë 't zich dan oetsjtrikde bis [[Guatemala]].

G'n Azteekse sameleëving woar verdeeld ''calpultin'' (inkelvaad: ''Calpulli''), de zoeëgeneumde ''[[clan (Azteke)|clans]]''. Mieëdere clans vörmde 'ne ''altepetl'' (mieërvaad: ''altepemeh''), waat zoeëget vergeliekbaar is mit 'n gemingde: de kleinste besjturlige eenheed va inne sjtaat.'t Góf wieër twieë [[klasse]]r binne deë clans: de ''piltin'' (adel) en de ''macehualtin'' (börgerlüj). [[Sjlaaf|sjlaver]] woeëde neet as vólwaardig óngerdeel gezieë va de sameleëving. De klasser woare egelig irfelig bepaald, meh minsje oet macehualtin-sjtank kóngekóste zich ópklimme tót piltin, dewiel piltin zingen sjtank kónge verlere durch zjwaakte te tuine in beivuurbild krieëgsituasies. Sjlaaf-zeen woar noeëts irfelig bepaald; mieëstes woeëde criminele en krieëgsgevangene tót sjlaaf gemaak. Sjlaver woeëde verkochverkóch óp sjlavermerte, oeë-va de groeëtste zich bevónk i Tlatelolco. De sjlaver woeëde neet durchverkóch, alling went zie as ''lestig'' woare verklieëd. Óch hant de sjlaver 't rech um te vlöchte va dön mieëster óf d'r zuën doa va. As heë óf zie inne tempel berieke kuntkós, zunger obbenüts gevange geneume te woare, woar heë vrieë. Ieëmes deë de sjlaaf teëngeheelt, woar zèlf tót sjlaaf gemaak.

Ópmerkelig vuur 'n sjtankmaatsjappie woar dat de piltin zjwieëder gesjtraaf woeëd vuur vergriepe óf angesjzinse uëvertredinge va de wet as de lieëger macehualtin. Dit, i de wetesjap dat de piltin inge wiechtige vuurbildfunksie hant. Behauve de twieë klasser en de sjlaver, góf 't óch ''pochtecah'', deë deende as sjpionne vuur 't Azteekse riek, allewiel zeë óch gewapenke hankelare woare. I de sameleëving woare ze de riekste sociaal aagebakenke gróp. 't Woar vuur pochteca alling tówgesjtange binne ege gemingsjap te trówe. Get kinmarkenks woare de minsjeóffesj. Minsjeoffesj woare vuur de Azteke inne wiechtige goddelige ópdrach. Sómwieles woeëde óch krieëge gevuëd um aa nüj minsje te koame, besjtömt vuur 't ófferceremonie, zoeëwie de [[Blóme-oorloge|bleumekrieëg]]. Mieëstes woeëde ze dan bei de [[Temple Mayor]] (''Groeëte Tempel'') geöffed. Noa sjatting góf 't 4.000 minsjelige óffesj, allewiel de Azteke zèlf 80.400 sjlaachóffesj aageuve. De verklieëring vuur 't óffere va minsje luëpe oetin. Zoeë geëve sómmige brónne aa dat i 't Mexico va d'n tied woeëd geóffed as aafsjrikfunksie, dewiel anger theorieë aageëve dat 't óffere egelig deende um de vleisjsjieëste en doamit eiwit-tekót te bepirke i 't gebeed, dös vuur [[kannibalisme]].

D'r inval va d'r Sjpaanse conquistadores, beteëkende 't eng va d'r Azteekse besjeving en höar riek. Vólges Azteekse uëverlevering woeëd dit al i 1519 vuursjpeld, twieë joare vuur de óngerwerping. Vólges de legende zów óch de god [[Quetzalcoatl]] va'noet 't oeëste 't riek koame ópeise. Um e god perbere tevreë te sjtelle, woeëde e groeëter aatal minsje geöffed, waat zörgte vuur ópsjtank i 't riek en höar direkte umgeëving. Aavankelig twiefelde de Azteke aa d'r óntdekkingsrieziger Cortez, oeë-va gedaach woeëd dat heë allich d'r god Quetzalcoatl kan zeen. Quetzalcoatl han namelig wie Cortez e blank gezich en inne gelben baard. Óch woare de Azteke en 't vólk ónger d'r indrök va de sjipper, peërd en woapetoeg va de Sjpanjaarde. Keuning Mohtecuhzuma II, besjleet doa óp de Sjpanjaarde gesjenke 't geëve i d'r vörm va good en juwele. Óngerwiel zóg heë teënge de Sjpanjaarde dat zeë beëter neet noa de Azteekse hoofsjtad Tenochtitlan kóste goa. Dees ópróp woeëd genigeerd. óchÓch viejande va de Azteke, wie de [[Tlaxcalteke]] deende zich a de Sjpanjaarde en goave dön wiechtige militaire infermasie en vóchte oetintelig aa Sjpaanse zieë i d'r krieëg oetbruëk noa de Sjpaanse ruëftóchte. Zoeë vónke Sjpaanse óntdekkingsriezigesj good en juwele aachter inne dichgemetselde muur. Twieë Azteekse bewakesj duëde doa óp de Sjpanjaarde. Cortez besjloat noadeen de Azteekse keuning te giezele, meh Mohtecuhzuma II koam i e gevech um 't leëve, noadat de Sjpanjaarde Azteekse ceremonieë perbeerde te versjtuëre, weil zeëzölke ceremonieë durch de kattelige Sjpanjaarde as heides woeëd gezeen. I reaksie hei-óp verjeegde Azteekse legers de Sjpaanse conquistadores. Sjpieër koam Cortez truuk mit e 150.000 tróppe tellende leger, dat groeëtedeels besjtóng oet viejandelige legers va de Azteke. Dit riselteerde i e bloodbad. Noa de krieëgshankelingkrieëgshankelinge woeëd de leste hoeëge Azteekse ambtenaar [[Cuauhtemoc]] durch de Sjpanjaarde ópgehange. Kót d'r noa woeëd 't Azteekse gebeed óngerdeel va de Sjpaanse kolonie [[Nuuj-Sjpanje|Nüj-Sjpaanje]].