Azteke: Versjèl tösje versies

{{Dialek|Heëlesj}}

[[Plaetje:Codex Magliabechiano (141 cropped).jpg|thumb|176x176px|Minsjelige offers]]

'''Azteke''', óch waal '''Mexica''', woar e [[indiane|indiaanse]] volk en [[Meso-Amerikaanse bejaving|Meso-Amerikaansje besjeving]] deë leëfde va 1200 bis midde [[zestiende iew|zestieënde ieëw]] i 't hütse daagse [[Mexico]]. Ze sjtónge bekank um dön militaristisje leëveswies en woare óch beruch vaweënge de minsjeoffers. 't Óffere va minsje woar 'n zieër wiechtig óngerdeel va dön keltuur en sjpiritualiteet. Centrum va 't Azteekse riek woar de sjtad [[Tenochtitlan]], waat me kint besjawwe as vuurleuper va de hütse hoofsjtad [[Mexico-Sjtad]]. 't Riek góng t'n ónger tiedes krieëge mit de Sjpanjaarde i 1521 ónger leiding va [[Hernán Cortez]]. De leste keuning, namelig keuning [[Mohtecuhzuma II]], sjtórf toen i e gevech.

 

 

Aavankelig woare de Azteekse soldate ónger dienst va de sjtadsjtate deë óntsjtónge no de val va 't riek va de [[Tolteke]], de veurige wiechtige maachhöbber i g'n sjtreek. I ge sjpieër Middelieëwe (1372-1427) woare de Azteke vazalle va de [[Tepaneke|Tepaneekse]] keuning Tezozomoc. Noa de doeëd va dees leider, koam Maxtla aa de mach, deë inne zieër hadhankige leider woar. Um de mach oet te breie, beleëgerde de Azteke de Tepaneekse hoofsjtad Azcapotzalco. Noa hóngert daag kapitulieëde de Tepaneke, oeë-noa Maxtla woeëd gevange en geöffed. G'n Tepankeekse sjtad Tacoplan, voegde zich mit Tenochtitlan en Texcoco beieen tót 'n triple alliantie: 't Azteekse riek. Ónger keuning [[Montezuma I]] (1440-1469) woeëde deler veruiverd va d'r [[Sjtille Oceaan|Pacifiek]] bis aa g'ne [[Golf van Mexico|Gólf va Mexico]]. [[Axayacatl]] (1469-1481) veruiverde Tenochtitlan zing zöstersjtad Tlatelolco, en óngerwieëp de [[Huaxalteke]]. [[Ahuitzotl]] (1486-1502) woar 't mieës succesvól. Heë verdubbelde de umvang va ge riek, oeë-mieë 't zich dan oetsjtrikde bis [[Guatemala]].

==Sameleëving==

 

 

Ópmerkelig vuur 'n sjtankmaatsjappie woar dat de piltin zjwieëder gesjtraaf woeëd vuur vergriepe óf angesjzinse uëvertredinge va de wet as de lieëger macehualtin. Dit, i de wetesjap dat de piltin inge wiechtige vuurbildfunksie hant. Behauve de twieë klasser en de sjlaver góf 't óch ''pochtecah'', deë deende as sjpionne vuur 't Azteekse riek, allewiel zeë óch gewapenke hankelare woare. I de sameleëving woare ze de riekste sociaal aagebakenke gróp. 't Woar vuur pochteca alling tówgesjtoa binne ege gemingsjap te trówe. Get kinmarkenks woare de minsjeóffesj. Minsjeoffesj woare vuur de Azteke inne wiechtige goddelige ópdrach. Sómwieles woeëde óch krieëge gevuëd um aa nüj minsje te koame, besjtömt vuur 't ófferceremonie, zoeëwie de [[Blóme-oorloge|bleumekrieëg]]. Mieëstes woeëde ze dan bei de [[Temple Mayor]] (''Groeëte Tempel'') geöffed. Noa sjatting góf 't 4.000 minsjelige óffesj, allewiel de Azteke zèlf 80.400 sjlaachóffesj aageuve. De verklieëring vuur 't óffere va minsje luëpe oetin. Zoeë geëve sómmige brónne aa dat i 't Mexico va d'n tied woeëd geóffed as aafsjrikfunksie, dewiel anger theorieë aageëve dat 't óffere egelig deende um de vleisjsjieëste en doamit eiwit-tekót te bepirke i 't gebeed, dös vuur [[kannibalisme]].

Óch sjtoa de Azteke bekank um dön twintigtallig sjtelsel. Um te telle, woeëd vuurbild genuëme aa de hanke en de veut, waat dös e totaal góf va tieën vingesj en tieën tene. Vöal anger Indiaanse besjevinge völgde óch dees reëkemethode.