Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Stök euver d'n oorlog aofgemaak. Sjrieve euver de Zèlvervloot en d'n Armada bringk ummer e chauvinistisch geveul in miech bove :). |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
Tekslien 28:
Tijens 't Twelfjaoreg Bestand verveel de Rippubliek in oonderling ooneinegheid. Kern vaan 't conflik waor e theologisch gesjèl tösse de [[remonstrante]] en de contraremonstrante. Allewel tot dees facties al in de zèstienden iew bestoonte, woort de kwestie in dezen tied politiek op de spits gedreve: de remonstrante voont me veural oonder de regente en hun aonhengers, dewijl de contraremonstrante 'ne groetere rol veur de stadhawwer wouwe. Naotot de Staote vaan Holland in [[1617]] de sjerpe resolutie aonnaome, die veural in 't naodeil vaan de contraremonstrante oetwèrkde, besjöldegde de nuie prins [[Maurits vaan Oranje|Maurits]] (contraremonstrant) de [[raodspensionair]] vaan Holland, [[Johan van Oldenbarnevelt]], vaan landverraod. Heer woort in [[1619]] oonthoof. Intösse waor de [[Synood vaan Dordrech]] (1618-19) begós, boe-op diverse calvinistische gaodsgelierde de kwestie (en nog aander theologische kwesties) móste oplosse. Hei woort de remonstrantse lier in groete lijne aofgeweze. Ouch woort in Dordrech beslote tot 't make vaan de [[Staotevertaoling]], die in [[1637]] zouw weure gedrök.
Ind 1621 waor 't conflik weer begós, en 't ierste wat de Spanjole dege waor [[Gulik]] belegere. In fibberwarie pakde ze de stad, oondaanks poginge vaan Maurits ze te oontzètte. Dat lökde de prins wel bij [[Bergen op Zoom]]. In [[1625]] storf Maurits, dee woort opgevolg door zie haafbroor [[Frederik Hendrik vaan Oranje|Frederik Hendrik]]. 'tzelfde jaor pakde de Spanjole ouch [[Breda]]. Vanaaof [[1626]] begóste Frederik en ziene neef [[Ernst Casimir vaan Nassau-Dietz]] 'ne veldtoch dee zoe succesvol waor tot Frederik de bijnaom ''steidedwinger'' kraog. Iers veel [[Oldenzaal]], tenao ([[1627]]) [[Groenlo]] en in [[1629]] [[Den Bosch]]. Oondertösse (in [[1628]]) had kaper [[Piet Hein]] de Spaonse [[Zèlvervloot]] vereuverd. Spaonse aonvalle op [[Amersfoort]] mislökde. In [[1632]] trok Frederik laanks de [[Maos]] en naom [[Venlo]], [[Remunj|Remund]] en [[Mestreech]] in. Dit brach de Spaonse landvoogdes [[Isabella vaan Spaanje|Isabella]] in [[1733]] zelfs tot (mislök) vreideseuverlèk.
Isabella storf datzelfde jaor evels nog en woort opgevolg door [[Ferdinand vaan Oosteriek]], dee direk 'n offensief begós. Umtot de stadhawwer intösse mèt Fraankriek e pak had geslote, verklaorde dat land de Habsbörgers d'n oorlog. Vaan e plan um de Zuieleke Nederlen oonderling te verdeile kaom evels niks in hoes. E Spaons offensief in [[1637]] pakde wisselend oet: [[Hulst]], Remund en Venlo woorte gepak, meh aon d'n aandere kant naom Frederik Hendrik Breda weer in. In [[1639]] haolde de Nederlanders nog ins 'n groete euverwinning op zie: in de [[slaag bij Duins]] woort de twiede Armada euvertuigend verslaoge. 't Lökde tenao de Rippubliek op land allein nog um Hulst trök te pakke ([[1645]]); e belag vaan Antwerpen mislökde. De Spanjole evels hadde hun han vol aon d'n oorlog tege de Franse (die oetindelek [[Frans Vlaondere]] kóste hawwe) en diverse bleujetege conflikte in de Duitse len ([[Daartegjaoregen Oorlog]]). Daorum woort in [[1648]] de [[Vrei vaan Munster]] geslote, die aon al dees oorloge 'n ind maakde. De Rippubliek woort erkós, binne de grenze die ze op dat memint had.
===Vreidestied (1648-1672)===
De jaore nao 't teikene vaan de Vrei weure dèks de [[Gouwen Iew]] geneump, al is dat ouch wel de naom veur de ganse zeventienden iew of entans e groeter deil. In dezen tied bleujde kunste wetensjappe en handel wie noets teväöre en raakde veural Holland in de ganse wereld vermaard.
Noe tot d'n oorlog waor aofgeloupe, oontstoont 'n discussie euver d'n umvaank vaan 't leger. Zoewel de Staote-Generaol es de stadhawwers (neet alle geweste hadde dezelfde) wouw 't leger groet hawwe, oondaanks tot me neet mie tege Spaanje mós vechte, meh de staote vaan Holland daankde ummer mie tróppe aof. Dit brach [[Wöllem II vaan Oranje|Wöllem II]] (stadhawwer sinds 1647) en [[Wöllem Frederik vaan Nassau-Dietz|Wöllem Frederik]] in [[1650]] tot 'ne coup, dee evels wieneg oplieverde umtot Wöllem datzelfde jaor al storf. Heinao beslote de staote vaan Holland, Zieland, Utrech, Gelderland en Euverijssel geine nuie stadhawwer mie aon te wieze ([[Ierste Stadhawwerloes Tiedperk]]).
Op zie bleve de Nederlanders oppermechteg, zoewel militair (de vloot waor mèt 2.000 sjeper enorm) es economisch. Dit góng de aander groete ziemach, Ingeland, dweers zitte. Dit land perbeerde in [[1651]] mèt de Ak vaan Navigatie 't monopolie op d'n handel in en mèt [[Noord-Amerika]] aof te dwinge. Wie de Nederlanders ziech dao neet aon hele, braok d'n [[Iersten Ingelsen Oorlog]] oet (1652-54). Dezen oorlog woort door de Ingelse nog gewonne, meh in [[1665]] braok d'n [[Twieden Ingelsen Oorlog]] oet. Zeker ouch door 't geniaol optrejje vaan [[Michiel de Ruyter]], dee de Veerdaogse Zieslaag op de Noordzie won en d'n Ingelse vloot bij [[Chatham]] vernetegde, kós de Rippubliek mèt gunstege veurweerdes de vrei ([[1667]]) slete. [[Nui-Nederland]] (inclusief [[New York|Nui-Amsterdam]]) waor in d'n oorlog aon de Ingelse gekoume, dewijl de Nederlanders [[Suriname]] hadde gepak; dit leet me zoe.
==='t Rampjaor (1672)===
Regel 164 ⟶ 169:
In de Rippubliek wèrkde diverse gelierde. [[Christiaan Huygens]] (1629-1695), de zoon vaan diechter Constantijn, deeg oonder mie baonbrekend werk in de [[wiskunde]], [[mechanica]], [[astronomie]] (oontdèkker vaan [[Titan]]) en [[biologie]]. Door de oetvinding en verbetering vaan de [[microscoop]] kóste Huygens, [[Anthoni van Leeuwenhoek]] (1632-1723) en [[Jan Swammerdam]] (1637-1680) baonbrekend werk in dit vakgebeed verriechte. Verwant werk lieverde ouch de medicus [[Herman Boerhaave]] (1668-1738). Touwgepasde wetensjap kaom oonder mie vaan [[waterbouwkunde]]ge [[Jan Adriaanszoon Leeghwater]] (1575-1650), dee de groete mere in Noord-Holland ([[Schermer]], [[Beemster]], [[Wormer]], [[Purmer]]) droeglag, en vaan sjèlder [[Jan van der Heyden]] (1637-1712), oetvinder vaan oonder mie de [[lanterie]]. Belaankriek veur de popularisering vaan de wetensjap waor [[Eise Eisinga]] (1744-1828), dee in [[Franeker]] e [[planetarium]] bouwde um 't volk veur te liechte euver astronomie.
[[Filosofie]] woort in de Nederlen, dèks [[theologie|theologisch]] gekläörd, oonder mie door [[Baruch de Spinoza]] (1632-1677) gedoon, dee mèt zie [[rationalisme|rationalistisch]] gedachtegood vaan groeten invlood waor op 't dinke vaan de [[Verliechting]]. 'ne Belaankrieke rechsgelierde waor [[Hugo de Groot]] (1583-1645).
==Demografie==
Regel 184 ⟶ 189:
't [[Fries]] stoont in dezen tied in lieg aonzien; sinds Friesland en de Groningse Ummelen hun zelfstendegheid hadde verlore, waor de Friese sjrifcultuur dao gans verdwene. In Groninge verdween ouch de taol zelf in zier korten tied, dewijl in de Friese stei 't [[Stadsfries]] veuj aon de groond kraog. Oetzunderinge gaof 't wel, zoe publiceerde [[Gijsbert Japicx]] poëzie in 't Fries.
Aander striektaole en dialekte woorte al gaaroet neet opgesjreve, al kaom in 't gesjreve Nederlands vaan väöl lui nog dèks dialekinvlood veur. 'nen Inkele kier perbeerde 'ne sjriever veur 't komisch effek 't plat zoe getrouw meugelek op te sjrieve (Bredero mèt 't Hollands en Braobants); percesstökker in beveurbeeld Mestreech citeerde soms wel ins de volkstaol in lasterzake, um oet te make wat de beklaogde perceis hej gezag.<ref>Ben Salemans en Flor Aarts, ''Taal in stad en land: Maastrichts'', D'n Haag, Sdu Uitgevers, 2002: pp. 84-5</ref>
Mèt groete woersjijnelekheid spraok in d'n tied vaan de Rippubliek bekaans edereine nog plat. Oetzundering zien mesjiens de groete Hollandse stei, meh zelfs in Amsterdam spraok de elite get wat me allewijl dialek zouw neume. De norm veur wat acceptabel waor es 'besjaaf' waor wijer es allewijl.
==Bronne==
<references/>
{{wio}}
| |||