|
== Taole ==
[[Plaetje:Meuse-Rhenish-nl.png|thumb|'t Limbörgs taollandsjap, mèt 't aongrenzend Noordriens-Wesfaals taollandsjap, zoewie hei oonder oetgelag]]
De staanderdtaol vaan de boondsstaot is [[Duits]] ([[Hoegduits]] wel te verstoon), en weurt door de sprekers vaan de versjèllende streektaole vaan dit land oonder mekaar gesproke. Vaanajds weurt d'r aon de grens ouch dèks [[Nederlands]] gesproke, vaanwege de naj ben mèt [[Nederland]] en [[Belsj]]. Wijer weure d'r versjèllende streektaole gesproke. Aon de grens mèt [[Limbörg]] weurt nog [[Limbörgs]] gesproke, mer dat steit mie en mie oonder invlood vaan 't [[Ripuarisch]], de aongrenzende streektaol die door 't groetsegroetste gedeilte vaan Noordrienland weurt gepraot. Ripuarisch heet es taolköndeg centrum [[Kölle]], boe 't [[Kölsj]], ein vaan de versjèllende Ripuarische dialekte, weurt gepraot. Kölsj had evels ouch väöl invlood op Limbörg, tot aon de [[19e iew]], en heet 't Limbörgs veur e groet deil (later same mèt 't Nederlands) vörm gegeve. Euver 't algemein gilt, wie korterbij Kölle, wie "Ripuarischer" 't weurt, wie korter bij [[Braobant]] (Zoewel [[Vlaoms-Braobant]] es [[Noord-Braobant]]), wie "[[Braobants]]er" 't weurt. Dit es gevolg tot dialekte in Limbörg wie 't [[Kirchröadsj]] en [[Volsj]] taolköndeg gezeen neet ins mie bij 't Limbörg hure, mer Ripuarisch vaan eerd zien. Evels zien dees dialekte groetsdeils door 't Limbörgs gevörmp, en zien dèks beter te verstoon door Limbörgers es väöl Ripuare, veural wiet in 't ooste. De Ripuarische dialekte mèt hendeg Limbörgse invlooj gaon ouch nog door in Noordrien-Wesfale: roontelum [[Aoke]] zien de invlooj vaan Limbörg aof dèks good te hure. 't Limbörgs en Ripuarisch weure vaan mekaar aofgesjeie door de ''make-mache-linie'': ten ooste spreek me vaan "ich mach", ten weste "ich maak". Roontelum [[Dusseldörp]] weurt 't [[Bergisch]] gesproke, wat veural es aandere streektaol weurt gezeen vaanwege häör aandere (Bergische) cultuur, mer ouch umtot 't hei um 'n klaor misjmasj tösse Limbörgs en Ripuarisch geit. Me spreek hei wel nog vaan make, neet mache, mer wijer lieket de vocabulaire mie op 't Kölsj es, beveurbeeld, 't [[Valkebergs]] of [[Mestreechs]]. Sommege lui make ouch nog e versjèl mèt 't [[Oos-Bergisch]], gesproke roontelum [[Wipperfürth]], wat neet allein nóg Ripuarischer in vocabulaire is, mer ouch al duudeleke grammaticale versjiensele heet oet 't [[Nedersaksisch]] (hei dèks 't [[Wesfaals]] geneump). Bij de grens mèt [[Rienland-Palts]] spreke de dörper wisselend Ripuarisch of [[Moezel-frankisch]], de streektaol vaan de meiste Rienlandse plaotse in Rienland-Palts. Wijer weurt in 't noordweste vaan 't Bundesland [[Kleverlands]] gesproke, mèt [[Kleve]] es taolköndeg centrum. Dit dialek weurt ouch gesproke in [[Noord-Limburg]], vaanaof [[Vinlo]], en de taolköndege grens is de ik/ich-grens: ten zuie spreke de Limbörgers en Ripuare vaan ich of iech, ten noorde spreke te Kleverlenders en Nedersakse vaan ik of ek. In 't noorde en ooste vaan 't land weurt [[Nedersaksisch]] gesproke, wat ouch gepraot weurt door de meiste in [[Nedersakse]], [[Oos-Nederland]] en [[Noord-Nederland]] ([[Friesland]] es oetzundering).
Euver 't algemein is 't in Noordrien-Wesfale slechter gestèld mèt de streektaole, ten opziechte vaan de nationale dominerende taol, es in [[Nederlands Limbörg]]; evels dèks beter gestèld es in [[Belsj Limbörg]]. In de stei weurt ummertouw minder dialek gesproke, en mie veur Hoegduits gekoze. Neet allein doordat mie en mie Duitsers vaan boete de regio dao nao touw verhuize (en tegeliekertied lui oet Rienland-Wesfale weggaon), ouch de emigratie heet mèt geholpe, mèt naome [[Törkije|Törke]] in 't Rienland: die keze bij aonkoms toch sneller veur 't Hoegduits, umtot 't veur hun al meuilek genóg is ein taol te liere. In de dörper spreke aonzenelek mie lui nog "Platt" (dèks de term veur alle dialekte en streektaole in dees regio), al nömp 't hei ouch aof bij de jongere. Wel is door middel vaan accent, en get euvergebleve wäörd vaan de originele lokaole streektaole, nog dèks hendeg klaor boe iemes vaandan kump. Tegeliekertied beginne de streektaole in Noordrien-Wesfale ummertouw mie nao mekaar touw te greuie, wie dat ouch aon 't gebäöre is mèt de Limbörgse taol. Heidoor lieket me mie en mie te spreke vaan e [[regiolek]].
|
