Radioactiviteit: Versjèl tösje versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K Steinbach verplaatsde pagina Radioaktiviteit nao Radioactiviteit euver 'ne redirek: Woordbeeld: gein rei um hei 'n k te zètte es 't Nederlands 'n c heet.
oetgebreid
Tekslien 1:
{{Dialek|Mofers}}
'''Radioaktiviteit''' is 't oetsjikke van [[ioniserendje straoling]] door [[matterjaal|matterjale]]. 't Is e netuurkóndig fenomeen: bepaoldje [[isotope]] zeen instabiel en verangere (desintegrere) spontaan in 'n anger [[atoeam|atoeamsaort]]. Dit neump me [[radioaktiefradioactief verval]].
 
Bie dit percès sjikke ze ioniserendje straoling oet. Nao de desintegratie is de atoeamkern verangerdj van samestèlling: hae bevatj mieër of minder [[proton]]en en/of [[neutron]]e. Zoea ónstaon anger nucliden en daomit sómtieds 'nen angeren isotoop van 'tzelvendje element, meh meistes 'n anger element.
 
In sommige gevallen is 't desintegratieproduk, ouch waal de dochternuclied geneump, zelf ouch weer instabiel. 't Percès geitj door toetdet 'n stabiel atoeamkern is óntstange. Meh sprèk den van 'n vervalkitting.
 
De maot woea-in stoffe radioactief zeen, versjilt zieër sterk. Me mitj de maot van radioactiviteit in de zoeageneumde [[haufwaerdetied]]: de tied dae 't kos ieëdet van 'ne radioactieve stof nog de hèlf euver is. Sommige stoffe zeen zoea zwaak radioactief det allein intensief óngerzeuk det kèn achterhaole ([[bismut]]-209 haet beveurbeeld 'ne haufwaerdetied van 1,9·10<sup>19</sup> [19 triljoean] jaor), angere bestaon zoea kort det ze zich amper tot atoomkerne kènne vörme ieëdet ze vervalle (wie [[lithium]]-12, wat nao 10 nanoseconde gehauveerd is). Wiewaal me dus kèn zègke wie snel e mónster van 't ein en angert zal vervalle, kèn me neet veurspelle welke atome wienie daor det verval geraak waere. Dit kump daor 't [[ónzaekerheidsprinciep van Heisenberg]].
 
== Gesjiechte ==
Regel 13 ⟶ 15:
* [[Frederick Soddy]] goof vervolges mit Rutherford de naam "emanaties" aan aedelgase die oet radioaktieve stoffe komen en koom toet 't besloet vanne radioaktieve transformaties. 'n Derdje hieël ichtige ontdekking van Soddy waas 't bestaon van isotope. Same mit [[Kasimir Fajans]] besjreef t'r vervolges de drie netuurlike vervalwaeg.
* [[Irène Joliot-Curie]] óntdèkdje de kónsmaesige radioaktiviteit.
 
==Soorte verval==
{{dialeksec|Mestreechs}}
Radioactief verval kump in versjèllende soorte veur, te oondersjeie nao de meneer boe-op de instabiliteit vaan de kern weurt 'opgelos'. De bekindste drei soorte radioactief verval haange same mèt de drei soorte ioniserende straoling die 't gief.
 
* '''[[Alfastraoling|Alfaverval]]'''. Dit kump 't mieste veur. Radioactief illeminte/isotope mèt 'n lang levesdoor vervalle gemeinelek zoe, väöl minder stabiel ouch. Bij alfaverval stoet 't atoom 'n ''alfadeilke'' oet: twie [[proton]]e en twie [[neutrone]] (beveurbeeld . Dit alfadeilke is geliek aon de kern vaan 'n [[helium]]atoom. Umtot dit nui atoom gein [[elektron]]e heet, is 't positief gelaoje ('n [[ion]]). Dit verklaort de ioniserende wèrking vaan de alfastraoling: 'n atoom zoonder elektrone zal elektrone vaan aander atome wèlle 'liene' en zoe 'nen elektrische struim op gaank bringe. Wiedoet 't mieste helium op Eerd kump vaan alfaverval. Alfastraoling is neet zier penetrant: 't kin gooddeils door d'n hoed weure tegegehawwe en is daorum ouch minder gevierlek es aander soorte verval. Es radioactief stoffe binnekrijg, is 't evels wel gevierlek.
* '''[[Bètastraoling|Bètaverval]]'''. Heibij veraandert e neutron in e proton, of in de taol vaan de [[deilkesfysica]]: 'nen down-[[quark]] in 'nen up-quark. Es resproduk oontstoon 'n elektron en e [[neutrino]]. Es gevolg daovaan is 't vervalproduk 'n atoom ein illemint hoeger es 't bronmateriaol, mèt eveväöl nucleone (veurbeeld: [[protactinium]]-233 vervèlt tot [[uranium]]-233). Neutrino's interagere zier wieneg mèt aander deilkes en doen feitelek niks; 't negatief gelaoje elektron evels zal ziech aon 'n atoom wèlle hechte en zoe 'ne negatieve stroum teweegbringe. In tegestèlling tot alfastraoling kin bètastraoling gemekelek door d'n hoed heer; hei is 't al zaak um ziech te besjerme (beveurbeeld mèt loed).
** '''Positief bètaverval'''. Ouch 't umgekierde is meugelek: e proton wat in e neutron veraandert en daobij e neutrino en e [[positron]] ('t [[antideilke]] vaan 't elektron) oetstoet. Lèt wel: neutrone höbbe mie massa es protone, dus dees reactie kin allein wienie nog aander deilkes in d'n atoomkern bij 't verval betrokke zien. Neet te verwarre mèt elektronevangs (zuug oonder)!
* '''[[Gammastraoling|Gammaverval]]'''. Dit vint plaots es bijproduk vaan alle aander soorte radioactief verval. Gammastraoling besteit oet [[foton]]e en vèlt daorum oonder de [[elektromagnetische straoling]]. In vergelieking evels tot aander vöm vaan EM-straoling (ziechbaar [[leech]], [[UV-straoling]], [[radiogolve]] etc.) is gammastraoling extreem hoegfrequint (en dus [[energie|energetisch gelaoje) mèt frequinties bove d'n 10 EHz (>10<sup>19</sup> [[hertz|Hz]]). 't Drink meujteloes door de mins heer en is in groete concentraties al snel doejelek. Bij de mieste radioactief stoffe kump neet väöl gammastraoling vrij, meh wienie 'n atoom in [[aongeslage touwstand]] vervèlt (wie daan ouch) kin ze in groete maot weure gemete.
* '''[[Elektronevangs]]'''. Soms vingk e proton 'n elektron oet de umgeving op, um same demèt e neutron te weure. Dit perces liekent op positief bètastraoling (boebij wie gezag ouch e proton in neutron veraandert) meh versjèlt doortot 't atoom get opnump i.p.v. oetstoet en 't atoomgewiech dus touw- in plaots vaan aofnump.
* '''[[Spontaon splieting]]'''. [[Kernsplieting]] gebäört gemeinelek door bombardemint (miestens, meh neet ummer, kunsmaoteg) vaan 'nen atoomkern mèt e neutron. 't Atoom kump dan in aongeslage touwstand terech en vèlt oonder zien eige energie oeterein. Soms gebäört dit evels spontaon. Bij väöl hendeg instabiel [[superzwoer eleminte]] is dit regel, aander, minder groete atome euverkump 't incidenteel.
* '''Protone- of neutrone-emissie'''. Dit gebäört bij synthetische isotope mèt väöl mie protone es neutrone of aandersum. In de natuur kump 't eigelek neet veur. [[Waterstof]]-4 beveurbeeld zal ziech, wienie gevörmp, in 'n fractie vaan 'n second (haafweerdetied 1,39·10<sup>-22</sup>s ofwel 139 yoctoseconde) in [[tritium]] (waterstof-3) umzètte door ei vaan de drei neutrone dom-eweg oet 't atoom te goeje. Evegood veraandert [[lithium]]-5 zier snel in [[helium]]-4, doortot de kern neet zoeväöl protone verdreug. Dit kump doortot in 'nen atoomkern protone en neutrone ziech oonderein bijeinhawwe. Twie vaan dezelfde soort nucleone zien neet geneig ziech oonderein aon te trèkke.
 
[[Categorie:Natuurkónde]]
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Radioactiviteit"