Latiens sjrif: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Wijer gegaange, 't vèlt nog neet mèt allemaol... |
Nog weer wijer gegaange. |
||
Tekslien 77:
In de klassieke aajdheid woort allein gesjreve mèt wat veer allewijl hooflètters neume. Zeker in [[kalligrafie|kalligrafisch]] gebruuk, wie in [[inscriptie|steininscripties]] en luxe handsjrifte, waor wieneg variatie touwgestande. In de keizertied evels gaof 't al wel lèttervariante boemèt me snel kós sjrieve (wie us huieg [[stenografie|steno]]); dit neumde ''loupend'' of ''cursief sjrif'', umtot de lèttere doorloupend aoneingesjreve kóste weure.
In de vreug [[middeliewe]] - de zoegeneumde [[Karolingische renaissance]] - woort dees meneer vaan sjrieve geformaliseerd in 'ne kalligrafische vörm, dee me ''[[Karolingisch minuskelsjrif|minuskel]]'' geit neume. Dit woord kump vaan 't Latiens ''minusculus'', wat 'get kleinder' beteikent; de aw lètters heite noe ''majusculus'', 'get groeter'. In 't Nederlands, en m.m. 't Limbörgs, is me later vaan ''hooflètters'' en ''klein lètters'' goon spreke. ''Hooflètter'' is 'n [[lienvertaoling]] vaan ''(littera) capitalis''; de naom ''kapitaol'' is in [[jargon|drökkerstaol]] nog ummertouw gebrukelek. De klein lètters weure in 'tzelfde jargon ''oonderkas'' geneump.
In [[Ierland]], en in minder maote [[Ingeland]], [[Sjotland]] en [[Wales]], oontwikkele ziech de sjrieflètter tot typisch gerunde vörm die bekind zien koume te stoon es [[unciaolsjrif]]. Dit sjrif woort tot in d'n twintegsten iew gebruuk um Ierse tekste mèt te drökke, en noe nog wel in folkloristische opsjrifte.
Later in de middeliewe kriege de lètters, zoewel de minuskele es de majuskele, typische vörm die vaan de ieder gebruukde variante versjèlle. De lètters vertuine sterk d'n invlood vaan de gajzevere boe ze mèt zien gesjreve. Veur oongeoefende modern lezers kin dit soort sjrif lesteg te leze zien. Dit is veural 't geval in Wes- en Noord-Europa; in Italië hèlt me väöl mie aon awwer vörm vas. Me is dit soort sjrif ''[[Gotisch sjrif (typografie)|Gotisch sjrif]]'' goon neume, umtot 't samevèlt mèt de [[gotiek]]; 't moot evels neet weure verward mèt 't [[Gotisch sjrif (alfabet)|sjrifsysteem]] wat de [[Gote]] in de veerden iew veur [[Gotisch|hun eige taol]] gebruukde.
Regel 104 ⟶ 106:
't Teike '''ø''' weurt gesjreve mèt 'ne sjuinse striep dee in de taole boe 't gebruuk (veural [[Deens]] en [[Noors]]) gein eige naom heet. 't Correspondeert mèt de ''ö'' in aander taole.
De [[macron]] ('''ā''', '''ē''', '''ī''') gief aon tot 'ne klinker laank is. Me deit dit dèks in [[Latien]]se tekste, umtot in die taol 't versjèl tösse korte en lang klinkers vaan belaank is; in de aajdheid deeg me dat evels neet. Wijers kump 't veur in transcripties vaan beveurbeeld 't [[Arabisch]] zoewie in de [[Polynesische taole]] (beveurbeeld [[Hawaiaans]], boe 't teike es ''kahakō'' bekind steit).
De [[breve]] ('''ǎ''', '''ě''', '''ǐ''' etc.) gief 't umgekierde aon: 'ne korte vocaol. Zelfs in Latiense sjaolbeukskes weurt 'r mer oetzunderlek gebruuk.
D'n [[ogonek]] ('''ą''', '''ę''') gief in 't [[Pools]] de nasalisatie vaan 'ne klinker aon, e gebruuk wat in versjèllende aander taole is euvergenome.
De [[cedille]] ('''ç''') weurt in 't Frans en 't Portugees gebruuk um aon te geve tot de lètter c, ouch al steit ze veur 'nen achterklinker, toch palataol weurt oetgesproke. 't Teike kump vaan de lètter z, die in 't Aajdfrans zjus wie de gepalataliseerde c woort oetgesproke es /t͡s/. Get Oos-Europese taole zètte e vergeliekbaar teike oonder aander lètters (''ķ'', ''ļ'', ''ŗ'', ''ş'', ''ţ''), mèt oetereinloupende effecte.
D'n [[haček]] ('''č''', '''ň''', '''ř''' etc.) weurt in diverse Slavische taole gebruuk veur palataol klaanke oet te drökke.
Sommege taole, wie 't Duits, sortere lètters mèt diacriete esof de extra teike dao neet stoon (wäörd die beginne mèt ''ä-'' zeuk me gewoen oonder de ''A''). Aander taole zien lètters mèt diacriete evels es apaarte teikes en zètte ze es extra lètters aon 't ind vaan 't alfabet (Scandinavische taol) of direk achter 't oongemarkeerd teike (Spaons).
===Ligature===
[[ligatuur|Ligature]] zien in gedrökden teks zier gebrukelek. Sommege lètters weure evels zoe ing en zoe oonveraanderlek aoneingesjreve, tot ze oonderhaand ein lètter zien goon vörme, zeker wienie 't um digrafe geit (twie lètters veur eine klaank).
{| class=wikitable
! Lètter !! <small>Oersprunkeleke<br>weerde</small> !! Aander weerdes !! Opmerkinge
|-
| '''[[Æ æ]]''' || /ai/ || /ɛː/ || In 't Latien vaanajds 'nen twieklaank, meh laankzaamaon veraanderd in 'ne nuie klinker. Dit perces waor tege 't ind vaan de keizertied compleet. De veraanderde oetspraok holp de al bestoonde ligatuur euverleve en in versjèllende aander taole terechkoume.
|-
| '''[[Œ œ]]''' || /oi/ || /ø ~ œ/ || Veur dees ligatuur gelt oongeveer 'tzelfde wie veur de bovestoonde, al kaom ze minder dèks veur.
|}
Ouch versjèllende lètters mèt diacriete zien oontstande oet ligature (zuug [[#Diacritische teikes|bove]]), zjus wie de ß (zuug [[#Extra lètters|oonder]]) en 't leesteike [[ampersand|&]] ("Et").
===Extra lètters===
Sommege taole höbbe gans nui lètters aon 't Latiens alfabet touwgeveug. Ze zien op versjèllende menere tot stand gekoume.
{| class=wikitable
! Lètter !! Aofkums !! Weerde !! Taole die ze gebruke !! Opmerkinge
|-
| '''[[Ɑ|Ɑ ɑ]]''' || [[Internationaol Fonetisch Alfabet]] (IPA) || /ɑ/ || Versjèllende taole oet [[Kameroen]]. || IPA heet 't zelf vaan cursieve klein Latiense lètter ''a''. <br>Hooflètters bestoon neet in 't IPA; groete variant is debij bedach wie me dit teike in gewoen sjrif begós te gebruke.
|-
| '''[[antisigma|Ↄ ↄ]]''' || Veurstèl spèllingshervörming door [[Claudius]] || /ps/ || [[Latien]] (neet doorgeveurd). || Ouch gebaseerd op de Griekse [[sigma]], die zoe'ne variant had. Geïnspireerd op bestoonde lètters wie X.
|-
| '''[[eth|Ð ð]]''' || Lètter d mèt striepke. || /ð/ || [[Ieslands]], [[Aajdingels]], [[Middelingels]] || Hooflèttervariant kump neet veur, tenzij in kapitaolsjrif (alles mèt hooflètters).
|-
| '''[[Ə|Ə ə]]''' || IPA || /ə/ || [[Azerbaidzjaans]], diverse Wes-Afrikaanse taole (veural in [[Nigeria]]). || Umgekierde klein lètter e, gief in 't IPA de [[sjwa]] aon. <br>De Afrikaanse taole gebruke es hooflètter de variant <Ǝ>.
|-
| '''[[Ɛ|Ɛ ɛ]]''' || IPA || /ɛ/ || Diverse Wes-Afrikaanse taole. ||
|-
| '''[[digamma inversum|Ⅎ]]''' || Veurstèl spèllingshervörming door Claudius || /w/ || Latien (neet doorgeveurd) || Had de weerde vaan de toen al verdwene Griekse wau. Mós de lètter U/V oontdoen vaan zien dobbelfunctie es consonant.
|-
| '''[[gha|Ƣ ƣ]]''' || Handgesjreve lètter q || /ɣ/ || Diverse [[Turkse taole]], oonder mie Azerbaodzjaons en [[Tataars]]. || Verawwerd, vervaange door ''ğ''.
|-
| '''[[hwair|Ƕ ƕ]]''' || Ligatuur vaan h en v || /h<sup>w</sup>/ of /ʍ/ || [[Gotisch]] || Allein in wetensjappeleke transcriptie, in de plaots vaan 't Gotisch teike 𐍈.
|-
| '''[[haaf h|Ⱶ ⱶ]]''' || Veurstèl spèllingshervörming door Claudius || oonbekind (/ɨ/?) || Latien (neet doorgeveurd) || Identiek mèt 't verawwerd teike hèta in 't Grieks.
|-
| '''[[Ɔ|Ɔ ɔ]]''' || IPA || /ɔ/ || Diverse Wes-Afrikaanse taole || Aofgeleid vaan de Latiense lètter o.
|-
| '''[[kra|ĸ]]''' || Lètter k || /q/ || Veurheer 't [[Greunlands]] || Vervaange door de q.
|-
| '''[[ß]]''' || Twie s'e achterein || /s/ || [[Duits]] || Oontstande oet de twie meugeleke vörm vaan de klein s achterein: ſs. Door spellingsconventies die door de iewe heer oontstande zien dreug dit teike allewijl informatie in ziech euver de veurgoonde klinker: zuut me 'n ß, daan moot de veurgoonde klinker laank zien. <br>Neet gebruuk in 't Duits vaan Zwitserland, dao ummer ''ss''.
|-
| '''[[thorn (lètter)|Þ þ]]''' || [[Rune|Germaanse ruun]] [[thurisaz|ᚦ]] || /θ/ || Ieslands, Aajdingels, Middelingels, [[Aajdnoords]], [[Gotisch]] || Gotisch allein in transcriptie. <br>Stoont/steit in inkel wäörd veur /ð/.
|-
| '''[[wynn|Ƿ ƿ]]''' || Germaanse ruun [[wunjô|ᚹ]] || Aajdingels, Middelingels || /w/ || In 't Middelingels al gaw vervaange door de w.
|-
| '''[[yogh|Ȝ ȝ]]''' || [[Unciaolsjrif|Unciaolvörm]] vaan de g || Middelingels || /j/, /x ~ ç/ || Later vervaange door ''y'' en ''gh''.
|}
==Aofgeleide alfabètte==
| |||