Latiens sjrif: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting |
Wijer gegaange, 't vèlt nog neet mèt allemaol... |
||
Tekslien 31:
| <big>'''[[E|E e]]'''</big> || Griekse lètter [[epsilon]] (Ε ε) || /e(ː)/ || /ɛ/ <small>(diverse taole)</small>; /æ ~ ɛ/ <small>(Limbörgs)</small>; /iː/ <small>(Ingels)</small> ||
|-
| <big>'''[[F|F f]]'''</big> || Archaïsch Griekse lètter [[wau]] (Ϝ ϝ) || /f/ || /v/ <small>([[Welsh]])</small> || Zelfde teike en positie meh neet dezelfde lètter es de Griekse wau of digamma: dees lètter gaof in die taol de klaank /w/ aon. 't Archaïsch Grieks had geinen /f/-klaank (modern Grieks wel); de Italische volker móste daorum 't alfabet aonpasse.
|-
| <big>'''[[G|G g]]'''</big> || Lètter c mèt striepke || /g/ || /ɣ/, /ç ~ x/ <small>(Limbörgs)</small>; /ɣ ~ x ~ χ/ <small>(Nederlands)</small>; /x/ <small>(Spaons)</small>; /d͡ʒ/ <small>(Italiaons, Ingels, Aajdfrans)</small>, /ʒ/ <small>(Frans, Portugees)</small> || Heet dezelfde klaank wie de Griekse gamma. <br>De gepalataliseerde variante in de Romaanse taole trejje op es 'ne veurklinker volg; de Spaonse (fricatief) oetspraok kump evels euveral veur.
Tekslien 37:
| <big>'''[[H|H h]]'''</big> || Griekse lètter [[èta]] (Η η) || /ɦ/ || /h/ daan wel /h ~ ɦ/ <small>(versjèllende taole, boe-oonder Duits)</small>; stom <small>(Romaanse taole)</small>, /ʔ/ <small>(Frans)</small> || Stoont in 't Archaïsch Grieks ouch veur 'nen h-klaank. In 't Klassiek Grieks evels waor de èta 't teike veur 'n lang e (/eː ~ ɛː) en woort de h-klaank gesjreve mèt 'ne [[spiritus asper]]. De plaots in 't alfabet verraojt tot 't toch um wezelek 'tzelfde lètterteike geit. <br>Franse realisatie es glottisslaag allein in lienwäörd.
|-
| <big>'''[[I|I i]]'''</big> || Griekse lètter [[jota]] (Ι ι) || rowspan=2 | /i(ː)/, /j/ || /ɪ/ <small>(Limbörgs, Nederlands, Ingels)</small>; /ai/ <small>(Ingels)</small>; [[palatalisatie]] <small>(Roemeens)</small> || De gereduceerde oetspraok vaan 't Roemeens trejt op aon 't ind vaan wäörd.
|-
| <big>'''[[J|J j]]'''</big> || Verlengde variant vaan de i
|-
| <big>'''[[K|K k]]'''</big> || Griekse lètter [[kappa]] (Κ κ) || /k/ || /c ~ ɕ/ <small>(Zweeds)</small> || In 't [[Aajdlatien]] oetwisselbaar mèt de c, um die rei nao de archaïschen tied bekaans compleet verdwene. Pas later in de Germaanse taole weer gebrukelek geweure.<br>De gepalataliseerde Zweedse variante trejje allein veur 'ne veurklinker op.
Tekslien 61:
| <big>'''[[T|T t]]'''</big> || Griekse lètter [[tau]] (Τ τ) || /t/ || ||
|-
| <big>'''[[U|U u]]'''</big> || Griekse lètter [[upsilon]] (Υ υ) || rowspan=2 | /u(ː)/, /w ~ ʋ/ || /y ~ ʉ/ <small>(Frans, Limbörgs, Nederlands)</small>; /juː ~ jʊː/ <small>(Ingels)</small>, /ʏ/ <small>(Limbörgs, Nederlands)</small>, /ʌ ~ ɐ/ <small>(Ingels)</small> || De upsilon had dees oetspraok in 't Archaïsch Grieks en 't [[Dorisch Grieks|Dorisch dialek]], wat in Zuid-Italië woort gesproke.
|-
| <big>'''[[V|V v]]'''</big> || Variant vaan bovestoonde.
|-
| <big>'''[[W|W w]]'''</big> || Twie u's of v's achterein. || /w/ || /ʋ/ <small>(Nederlands in Nederland)</small>, /v/ <small>(Duits, [[Pools]])</small> || Oontstande in de middeliewe bij 't sjrieve vaan de Germaanse taole, wie de v 'ne stumhöbbende fricatief waor geweure en deze klaank neet mie kós weergeve.
Tekslien 86:
===Diacritische teikes===
Versjèllende taole höbbe klaanke die neet mèt de 26 lètters vaan 't Latiens sjrif euvereinkoume en kinne daorum neet mèt 't basaol alfabet touw. Ein meneer um dit op te losse is 't gebruuk vaan diacriete: teikes op, door of oonder de lètter die de oetspraok veraandere. Door 't groet aontal oetereinloupende taole wat 't gebruuk kint 't Latien sjrif talloes diacriete. Inkele vaan de gewoenste zien:
't [[Accent aigu]] ('''á''', '''é''', '''í''' etc.), aofgeleid vaan de [[Woordaccent (Grieks)|Grieksen ''oxeia'' of ''acutus'']], woort veur 't iers touwgepas in 't [[Middelfrans]] veur de klaank /e/. In aander taole gief 't dèks de klemtoen aon, veural op plaotse boe me dat volgens de taolregele neet verwach ([[Spaons]]) of b oe e woord 'nen oongewoene naodrök krijg ([[Nederlands]]). In 't [[Limbörgs]] kump 't veur bij de <[[ó]]>, die de korte klaank /o/ weergief (tegeneuver de <o>, die veur de /ɔ/ steit). Ouch kin 't stoon veur 'n verlenging vaan de klinker mèt dezelfde weerde ([[Tsjechisch]], [[Slowaaks]]). In bepaolde Oos-Europese taole kin 't teike ouch op consonante stoon; bedoeld weurt daan 'ne gepalataliseerde vörm. ('''ń''', '''ŕ'''). In weer aander taole kin 't, zjus wie de volgende twie, 'nen [[toentaol|toen]] aongeve.
't [[Accent grave]] ('''è''') is 'n umgekierd accent aigu; 't geit trök op de Griekse ''bareia'' of ''gravis''. In 't Frans woort en weurt dit gebruuk veur de klaank /ε/, entans op plaotse boe dit neet zoe al oet de contex bliek. De Limbörgse <[[è]]> steit veur 'ne klaank dee de kant opgeit vaan /e/, in tegestèlling tot de <e>, die opener is en mie nao /æ/ neig. In 't [[Italiaons]] weurt 't accent grave gebruuk veur de klemtoen op de lèste lèttergreep aon te geve.
't [[Accent circonflexe]] ('''â''', '''î''', '''ê''' etc.) is aofgeleid vaan de Griekse ''perispomenè'' of ''circumflexum''. In 't Middelfrans gaof dit 'n verlenging vaan de klinker aon, miestentieds oontstande door 't ewegvalle vaan 'n -''s''- in 't [[Aajdfrans]]. Allewijl is vaan die verlenging niks mie te hure. Allein bij de e heet de circonflexe nog invlood op de oetspraok (''ê'' klink zjus wie ''è''). Sommege aander taole gebruke 't teike wel veur verlenging, of veur veraandering vaan klankkwaliteit: zoe stoon ''â'' en ''î'' in 't [[Roemeens]] veur 'ne [[sjwa]]-echtege middeklinker. In verawwerd Limbörgs steit <ô> veur dezelfde klaank die me noe mèt <ó> sjrijf, in poëtisch Nederlands gief 't teike 'n oongewoen sametrèkking aon (wie ''beneên'' veur ''beneden''). In 't [[Esperanto]] kump de circonflexe op consonante te stoon um verwante, meh dudelek gesjeie foneme aon te geve: ''ĉ'', ''ĝ'', ''ĥ'', ''ĵ'', ''ŝ''. Dees taol steit dao gooddeils allein in.
De [[tilde]] ('''ã''', '''ñ''') stoont in middeliewse handsjrifte veur de lètter n. In taole die digrafe mèt 'n n gebruukde is dit teike gebleve. 't Spaons gief mèt <ñ> de klaank /ɲ/ aon, dewijl 't [[Portugees]] de tilde veur neusklaanke gebruuk.
De [[rink (teike)|rink]] ('''å''', '''ů''') weurt in twie versjèllende situaties gebruuk. In de [[Noord-Germaanse taole|Scandinavische taole]] steit 't teike <å> op de plaots vaan de vreuger lang ''aa'', die in de loup vaan de iewe doonker gekleurd is en noe 'n /ɔː/ of zelfs /oː/ aongief. De <ů> kump in 't Tsjechisch veur en steit dao veur 'n lang <uː>.
D'n [[umlaut (teike)|umlaut]] ('''ä''', '''ö''', '''ü''') heet ziene oersprunk in 't [[Duits]] en gief dao 'ne veurklinker aon dee oontstande is door miestal regelmaotege veraandering vaan de corresponderenden achterklinker (''ä'' kump dus veurt oet ''a'' etc.). Wienie aon regele geboonde neump me dit versjijnsel ouch ''[[umlaut (taolversjijnsel)]]''. D'n umlaut kump ouch in 't Limbörgs dèks veur, en wel in de [[ö]] en d'n digraaf ''[[äö]]''. Wijers gebruke oonder mie 't [[Zweeds]], 't [[Hongaars]] en 't [[Turks]] ze. 't '''[[Trema]]''' is qua vörm identiek aon d'n umlaut meh heet 'n aander functie: 't verhindert de vörming vaan digrafe (''ië'' is daorum get aanders es ''ie''). Ouch dit teike weurt in 't Limbörgs gebruuk.
D'n dobbelen aigu ('''ő''') weurt veural in 't Hongaars gebruuk, um door middel vaan <ő> 'n verlenging vaan de ''ö'' te bewèrkstèllege. 't Is dus feitelek 'n combinatie vaan 't accent aigu en d'n umlaut.
't Teike '''ø''' weurt gesjreve mèt 'ne sjuinse striep dee in de taole boe 't gebruuk (veural [[Deens]] en [[Noors]]) gein eige naom heet. 't Correspondeert mèt de ''ö'' in aander taole.
De [[macron]] ('''ā''', '''ē''', '''ī''') gief aon tot 'ne klinker laank is. Me deit dit dèks in [[Latien]]se tekste, umtot in die taol 't versjèl tösse korte en lang klinkers vaan belaank is; in de aajdheid deeg me dat evels neet. Wijers kump 't veur in transcripties vaan beveurbeeld 't [[Arabisch]] zoewie in de [[Polynesische taole]] (beveurbeeld [[Hawaiaans]], boe 't teike es ''kahakō'' bekind steit.
De [[breve]] ('''ǎ''', '''ě''', '''ǐ''' etc.) gief 't umgekierde aon: 'ne korte vocaol. Zelfs in Latiense sjaolbeukskes weurt 'r mer oetzunderlek gebruuk.
cedille
haček
===Ligature===
| |||