Jupiter (planeet): Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting |
K Hersjtèld tot de versie nao de lètste wieziging door Syum90. |
||
Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
{| class="toccolours" style="float:right; width:300px; margin-left: 1em; margin-bottem: 1em; font-size: 85%;"
|+<big>'''Jupiter''' [[Plaetje:Jupiter symbol.svg|25px]] </big>
|-
| bgcolor="#000000" colspan=2 | [[Plaetje:Jupiter.jpg|300px]]
|-
| colspan=2 style="font-size:10px;" | Foto vaan Jupiter gemaak door 'n Voyager-ruimtesonde in 1979 (NASA).
|-----
! bgcolor="#6295DA" colspan="2" | Karakteristieke
|-----
| Aontal maone
| 63 [[Lies vaan maoen vaan Jupiter|maone]]
|-----
| Diameter
| 142.984 (±8) [[kilometer|km]] (equator)<br /> 133.708 (±20) km (polair)
|-----
| Aofplatting
| 1/15,41
|-----
| Umtrek
| 448.600 km (equator)<br />425.700 km (polair)
|-----
| Massa
| 1,899×10<sup>27</sup>[[kilogram|kg]]
|-----
| Rotatietied (daag)
| 9,84 uur
|-----
| Umlouptied um de Zon (jaor)
| 4332,71 daog (11,86 jaor)
|-----
| Aofstand tot de Zon
| 778,41×10<sup>6</sup> [[kilometer|km]]
|-----
| Atmosfeer
| Diech; 90% H<sub>2</sub>, 10% He, 0,3% CH<sub>4</sub>
|-----
| Temperatuur (gem.)
| 152 [[Kelvin (einheid)|K]] (-121 [[Celsius|°C]])
|-----
| Kleur
| Broen, roed en wit
|-----
| Kern
| Nikkelsilicide
|}
[[Plaetje:Jupiter-Earth-Spot_comparison.jpg|thumb|left|140px|Versjèl in aofmeting tösse Jupiter en de Eerde]]
'''Jupiter''' is vaanaof de [[zon]] gezeen de vijfde en teves groetste [[planeet]] van us [[zonnestèlsel]]. Zjus wie [[Saturnus (planeet)|Saturnus]] is Jupiter 'ne [[gaasreus]] en besjik dus neet euver e vas oppervlak. Zjus wie de [[eerdse planeet|eerdse planete]] terrestrische planete geneump weure, weure gaasreuze ouch wel [[Joviaanse planete]] geneump. Deze naom is aofkomstig vaan 't [[Latien]]se ''Iovis'', de [[genitivus]] vaan 't woord Jupiter wat vrij vertaold ''liekent op Jupiter'' beteikent.
De planeet is verneump nao de [[Romeinse mythologie|Romeinse]] [[oppergod]] [[Jupiter (mythologie)|Jupiter]].
<br clear="left" />
== Massa ==
Allewel Jupiter wie me dink bijnao gans oet [[Gaasvörmig|gaas]] besteit heet 'r, in vergelieking mèt aander dergeleke planete in us zonnestèlsel, de groetste massa. De massa vaan de aander zeve [[planete]] same is zelfs nog kleiner es die vaan Jupiter.
== Samestèlling ==
[[Plaetje:Jupiter interior.png|left|200px|thumb|Jupiters samestèlling]]
De rotsechtige kern vaan Jupiter heet 'ne diameter vaan 14.000 km, besteit deils oet [[nikkel-iezer]] ('n mingsel van naoventrint 90% iezer en naoventrint 8% nikkel) en deils oet gesteinte, en heet 'n temperatuur van 25.000 [[kelvin (eenheid)|K]]. Dao umheen bevint ziech 'n oongeveer 40.000 km dikke laog vaan [[metallisch waterstof]] (90%) en [[helium]] (10%). Door 'n relatief dun euvergaankslaog weurt dees laog gesjeie vaan de boetenste laog vaan vloeibaar moleculaire waterstof die 'n dikte vaan 20.000 km heet woebij nao binne touw de temperatuur en drök touwnumme. Boete waterstof en helium koume in lieger concentraties ouch [[methaan]], [[ethaan]] en [[kooldioxide|koolstofdioxide]] veur.
Normaal absorbere planete leech vaan de [[zon]] en straole eveväöl energie weer oet nao de ruimte in de vörm vaan wermte. [[Infraroed]]metinge wieze evels oet tot Jupiter twie kier zoeväöl energie oetzendt es absorbeert. Deze ''extra'' energie is al-evel 'n euverbliefsel oet d'n tied tot Jupiter gevörmp woort en ligk opgeslage in de kern. 'n Aander meugeleke verklaoring veur dit fenomeen is het oonder invloed vaan de [[Wètte van Newton|zwuurtekrach]] laanksem compacter weure vaan Jupiter wat mèt oetstraoling vaan hitte same geit.
Jupiter weurt wel 'ns 'n ''mislökte staar'' geneump. Mer dees planeet is te klein veur 'ne [[brojne dwerg]], dee zeker 13 kier de massa vaan Jupiter zouw moote höbbe. Es de massa zoe'n 100 kier groeter waor gewees es noe, zouw [[kernfusie]] plaots kinne vinde woebij waterstof en helium weure umgezat in energie en zouw Jupiter same mèt de [[zon]] 'n [[dobbelstaar]] gewees zien.
<br clear="left" />
== Atmosfeer ==
{| class="toccolours" style="float:right; margin-left: 1em; margin-bottem: 1em; font-size: 85%;"
! colspan=2 | Samenstèlling atmosfeer
|-----
| [[Waterstof]] (H<sub>2</sub>)
| 90%
|-----
| [[Helium]] (He)
| 10%
|-----
| [[Methaan]] (CH<sub>4</sub>)
| 3000 [[ppm]]
|-----
| [[Ammoniak]] (NH<sub>3</sub>)
| 260 ppm
|-----
| Waterstofdeuteride (HD)
| 28 ppm
|-----
| [[Ethaan]] (C<sub>2</sub>H<sub>6</sub>)
| 5,8 ppm
|-----
| [[Water]]damp (H<sub>2</sub>O)
| 4 ppm
|-----
| [[Waterstoffosfide]] (PH<sub>3</sub>)
| sporen
|-----
| [[Waterstofsulfide]] (H<sub>2</sub>S)
| sporen
|-----
| [[Ammoniumhydrosulfide]] (NH<sub>4</sub>SH)
| sporen
|}
[[Plaetje:790106-0203 Voyager 58M to 31M reduced.gif|thumb|left|200px|Wervelinge in d'n atmosfeer vaan Jupiter]]
[[Plaetje:Redjunior.jpg|thumb|left|200px|Nui roej vlek]]
Dewijl Jupiter gei vas oppervlakte heet, is de grens mèt de atmosfeer neet sumpel te duie. Miestal weurt de hoegte woe d'n drök 1 [[bar (druk)|bar]] bedreug es rifferentiepunt genome. De atmosfeer vaan Jupiter besteit hoofzakelek oet waterstof en helium. Andere gaase die weure aongetroffe zien methaan, [[ammoniak]], [[waterstofdeuteride]], [[ethaan]] en [[water]]damp. [[Waterstoffosfide]], [[waterstofsulfide]] en [[ammoniumhydrosulfide]] koume mer sporadisch veur. Dees gaase zörge veur de roej, brojn en witte wolke. De deechte en de lieg temperatuur zörg deveur tot de atmosfeer vaan Jupiter zich mie wie 'n vloeistof es wie 'n gaas gedreug. Al de störm in de atmosfeer weure al-evel veroorzaak door de hoeg temperatuur in de kern vaan de planeet en de snel rotatie.
=== De groete roej vlek ===
Ein vaan de mies opvallende eigenaordighede vaan Jupiter is de [[Groete Roej Vlek]] zjus ten zuie vaan d'n [[evenaar]]. Dees vlek weurt veroorzaak door 'nen [[Hoegedrökgebeed|anti-cycloon]] dee al minstes 300 jaor veurtraos. De roej vlek heet de umvaank vaan drei kier de eerde. Sins de ierste woernumminge in 't begin vaan de [[18e ieuw]] is de vlek in umvaank aofgenome.
[[Plaetje:Jupiter from Voyager 1.jpg|thumb|Groete roej vlek]]
Vergeleke mèt 100 jaor ieder waor de vlek in [[2000]] in gruutde gehalveerd. 't Is neet bekind of dit weurt veroorzaak door sjogkelinge of tot de vlek oets gaans zal verdwijne.
=== Een nui roej vlek ===
Eind fibberwarie [[2006]] is 'n nui roej vlek oontdèk, de [[Red Spot Jr.]]. Dees vlek is oontstande door versmèlting vaan 3 al ieder aonwezige ovaal witte vlekke tösse [[1998]] en [[2000]]. Dees klein vlek stik zjus wie de groet roej vlek bove 't bovenste wolkedèk oet. Bij de vörming deech de vlek dit evels neet en daorom is zie ouch later oontdèk; zie greujt nog steeds in huugde.
=== Inslaag vaan komeet Shoemaker-Levy 9 ===
Tösse [[16 juli|16]] en [[22 juli]] [[1994]] sloge 21 fragminte vaan de [[komeet]] [[Shoemaker-Levy 9]] in op 't zuielek haafroond vaan Jupiter. Dit waor d'n ierste kier tot botsinge tösse [[hiemelliechaam|hiemelliechame]] direk woorte woergenome. De groetsten inslaag, op [[21 juli]], had 'n krach vaan 250.000 [[TNT-equivalent|megaton TNT]]. Verwach weurt tot es gevolg vaan de groeten umvaank, massa en zwuurtekrach vaan Jupiter dit soort botsinge väöl dekser veurkoume.
=== Inslaag in 2009 ===
Op 19 juli 2009 weurt door 'ne Australische amateur[[astronoom]] 'n zwarte vlek oontdèk kortbij de zuidpool vaan Jupiter. De vlek heet de gruutde vaan de [[Stèllen Oceaan]]. 't Bliek um 'nen inslaag te goon, mer umtot 't objek wat 't veroorzaak heet neet is woergenome, kin me neet mèt zekerheid zègke of 't 'n [[asteroïde]] is gewees of 'ne [[komeet]]. Dat lèste is 't mies woersjijnelekste, umtot komete dèks 'n oonregelmaotege baon höbbe. Es water aongetuint kint weure, geit 't zeker um 'ne komeet, umtot asteroïde neet oet water bestoon. De krach vaan d'n inslaag weurt gesjat op mie es e miljoen kier zoe sterk is de bom die op [[Hirosjima]] is gegoejd.
== [[Ring vaan Jupiter|Maone en Ring roond Jupiter]] ==
{{wrapper}}
| {{JupiterMaone}}
|-
| [[Plaetje:PIA01627 Ringe.jpg|thumb|340px|De dun rinkzones vaan Jupiter]]
|}
In [[1610]] oontdèkte [[Galileo Galilei]] mèt 'ne [[telescoop (optica)|telescoop]] de veer groetste maone vaan Jupiter die noe bekind zien es de [[Galileïsche maone]]. Mèt 'ne [[verrekieker]] zien dees maone al te zien, de sjeme vaan de maone en de wolkeben op 't oppervlak vaan Jupiter kinne mèt 'ne kleine telescoop gezeen weure. Gegeves euver de posities vaan de maone en speciaal gebäörtenisse zien in de [[Sterregids]] te vinde.
In mei [[2001]] waore zoe'n 28 maone roond Jupiter bekind, boe-oonder [[Io (maon)|Io]], [[Europa (maon)|Europa]], [[Ganymedes (maon)|Ganymedes]] en [[Callisto (maon)|Callisto]]. Later is mèt behölp vaan nui technieke en verbeterde apparatuur nog 'n groet aontal aander maone oontdèk en in [[2004]] zien d'r zoe'n 63 objekte geïdentificeerd. 'n Volledeg euverziech heivaan is te vinde in de [[lies vaan maone vaan Jupiter]].
Zjus wie de planeet [[Saturnus (planeet)|Saturnus]] heet Jupiter 'n aontal [[Ring vaan Jupiter|ring]] vaan stöb- en iesdeilkes, dees ring zien evels väöl dunner es de [[Ring vaan Saturnus]]. De binnenste rink, systematisch geneump ''1979 J1R'', is al-evel veurtgekoume oet losgeraak materiaol vaan de maone [[Metis (maon)|Metis]] en [[Adrastea (maon)|Adrastea]] nao insleeg door [[meteoriet]]e. 1979 J1R ligk op 'nen aofstand vaan 110.000 km vaan 't [[middelpunt]] vaan Jupiter en is zoe'n 22.000 km breid. Daoboete ligke nog twie ring (''1979 J2R'' en ''1979 J3R'') op 'nen aofstand vaan respectievelek 125.000 en 170.000 km. Vaan de boetenste rink weurt aongenome tot dee is oontstande oet ingevaange interplanetaire stöb. 't Bestoon vaan dees ring is pas in 1979 bevestig en ze zien väöl kleiner es de ring vaan Saturnus.
<br clear="left" />
== Functie ==
Jupiter vervölt 'n belaankrieke functie binne 't [[zonnestèlsel]]. Umtot heer zwoerder is es alle aander planete biejein is heer 'ne belaankrieke componint vaan 't massa-evewiech vaan 't [[zonnestèlsel]]. Door zien gewiech stabiliseert heer de [[planetoïdegordel]]; zoonder Jupiter zouw eder 100.000 jaor 'n [[planetoïde]] oet de planetoïdegordel de eerde treffe en heidoor zouw leve op eerde ernstig belemmerd en zelfs oonmeugelek weure. Ouch aander objekte wie [[komeet|komete]] weure door Jupiter weggevaange. Daorum weurt tegewoordeg gedach tot de aonwezigheid vaan 'n Jupiterechtige planeet in e zonnestèlsel wel 'ns 'n veurwaarde kin zien veur de oontwikkeling vaan leve in e zonnestèlsel.
== Woernumming en verkinning ==
{{wrapper}}
| [[Plaetje:Voyager spacecraft.jpg|150px|thumb|thumb|[[Voyager 2]]]]
|-
| [[Plaetje:Galileo Jupiter.gif|150px|thumb|[[Galileo (ruimtesonde)|Galileo]] vluig langs Jupiter]]
|}
Vaanaof de Eerde is Jupiter dèks mèt 't bloete oug ziechbaar es 'n helder "staar" die neet flikkert. Nao de zon, de maon en Venus is Jupiter 't helderste objek aon d'n hiemel. Allein es Jupiter ten opziechte vaan de eerde achter de zon steit is woernumming neet meugelek.
Sins 't begin vaan de jaore '70 zien verkinningsvlöchte oetgeveurt nao Jupiter.
=== Pioneer 10 ===
[[Pioneer 10]] waor de ierste [[ruimtesonde]] nao Jupiter en woort op [[3 miert]] [[1972]] gelanceerd. Op [[3 december]] [[1973]] góng Pioneer 10 op 'nen aofstand vaan 130.000 km langs Jupiter en sjikde de ierste detailopnames nao de Eerde.
=== Voyager ===
In de zomer van [[1977]] woorte [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]] kort nao-ein gelanceerd. In [[1979]] höbbe bei Voyagers väöl foto's en informatie euver Jupiter en de maone opgeleverd, oonder aandere euver [[vulkaan|vulkanisme]] op de maon Io.
=== Galileo ===
Op [[18 oktober]] [[1989]] woort vaanaof [[Cape Canaveral]] de [[Galileo (ruimtesonde)|Galileo ruimtesonde]] gelanceerd um de maone vaan Jupiter en de planeet zelf te bestudere. Galileo waor de ierste missie die in plaots vaan veurbij te vlege in 'n baon roond Jupiter gebrach zou weure en häöm oetgebreid zouw goon bestudere. Nao 'n reis vaan zes jaor en oondaanks probleme mèt de antenne, heet Galileo ruim 14.000 foto's gemaak. Galileo heet Jupiter bestudeerd vaan december 1995 tot september 2003 en heet gedorende dezen tied 'ne sjat aon nui inziechte verzameld.
<br clear="left" />
=== Cassini-Huygens ===
Op [[15 oktober]] [[1997]] woort de [[Cassini-Huygens]] ruimtesonde gelanceerd um via Venus, Eerde en Jupiter oetindelek Saturnus te bezeuke. In december 2000 passeerde Cassini Jupiter en maakde daobij foto's mèt 'n väöl hoeger [[resolutie]] es zien veurgengers. De gezameleke aonwezigheid vaan Galileo en Cassini maakde 't meugelek inkel extra experimente oet te veure.
=== New Horizons ===
[[New Horizons]] is 'n missie nao [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] dee gelanceerd is op 19 januari 2006. Um de vlöch te bespoedege woort in februari 2007 gebruuk gemaak vaan de aontrèkkingskrach vaan Jupiter. Door de gravitatie vaan Jupiter krijg de sonde 'n hoeger snelheid, woedoor de sonde 3 jaor ieder bij de dwergplaneet vaan eus zonnestèlsel aonkump, in 2015. Gedorende oongeveer veer maond kós Jupiter oetgebreid geobserveerd weure.
== Externe links ==
* {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet]
* [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldingen (NASA)]
{{Zonnestèlsel}}
[[Categorie:Planete]]
[[Categorie:Zonnestèlsel]]
{{Link FA|en}}
{{Link FA|es}}
{{Link FA|fr}}
{{Link FA|it}}
{{Link FA|pt}}
{{Link FA|simple}}
{{Link FA|sl}}
{{Link FA|ml}}
{{Link FA|ru}}
| |||