Starekunde: Versjèl tösje versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Addbot (Euverlèk | biedrages)
K Bot: Migrating 186 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q333 (translate me)
Leer toch eens normaal Nederlands, stelletje domme boerenkinkels.
Tekslien 1:
{{Link portaal|Astronomie}}
{{dialek|Mestreechs}}
[[Bestand:Whirpool Galaxy.jpg|thumb|De [[draaikolknevel]], een [[sterrenstelsel]]]]
'''Starekunde''' of '''astronomie''' is de wetensjap die ziech bezeghèlt mèt alles wat in groeter materieel verbaand ligk es de [[Eerde]]. De astronomie is wezelek 'n oonderdeil vaan de [[natuurkunde]], meh väöl takke vaan astronomie höbbe ouch 'ne [[geografie|geografischen]] inslaag: me maak beveurbeeld kaarte vaan 't [[zonnestèlsel]] en de [[Mèlkweeg]].
[[Bestand:Halebopp031197.jpg|thumb|[[Komeet Hale-Bopp]] met blauwe plasmastaart en witte stofstaart was met het blote oog te zien in 1997.]]
'''Astronomie''' of '''sterrenkunde''' is de [[wetenschap]] die zich bezighoudt met de [[Waarneming (perceptie)|observatie]] en de studie van alle [[Fenomeen|fenomenen]] buiten de [[aardatmosfeer|atmosfeer]] van de [[aarde (planeet)|Aarde]]. Het woord ''astronomie'' komt van het [[Grieks]]e woord αστρονομία (astronomia), een samenstelling van άστρον (astron, [[ster (hemellichaam)|ster]] of [[sterrenbeeld]]) en νόμος (nomos, [[wet (wetenschap)|wet]]): het toekennen van wetmatigheden aan [[ster (hemellichaam)|sterren]].
 
De astronomie bestudeert niet alleen sterren en [[sterrenstelsel]]s in het [[heelal]], maar ook de [[planeet|planeten]] van ons eigen [[zonnestelsel]]. Een onderdeel van de astronomie is de [[astrofysica]], een tak van de [[natuurkunde]] die de processen die zich afspelen in de kosmos probeert te verklaren met natuurkundige wetten. Veel [[astronoom|astronomen]] hebben dan ook een stevige achtergrond in de fysica en [[wiskunde]].
== Historie ==
De astronomie behuurt tot de ajdste wetensjappe die de minsheid kint. Bijnao alle aw besjaovinge heelte ziech al demèt bezeg, in 't bezunder de [[Babyloniërs]], de [[Maya's]] en de [[Arabiere]]. Vaanaof de [[zestiende ieuw]] is de astronomie in 'n stroomversnelling gekoume, door groete naome wie [[Tycho Brahe]], [[Nicolaus Copernicus]], [[Galileo Galilei]] en [[Christiaan Huygens]]. Veural de oetvinding en constante verbetering vaan de [[telescoop]] brach die stroomversnelling teweeg.
 
[[Bestand:Maksutov-Cassegrain Intes M703 mounted.jpg|thumb|Amateurtelescoop (type Maksoetov-Cassegrain)]]
<!--
Daarentegen is de astronomie een van de weinige wetenschappen waar ook hobbyisten of [[Amateurastronomie|'amateur-astronomen']] een actieve rol in kunnen spelen, vooral bij het ontdekken en observeren van voorbijgaande astronomische gebeurtenissen, zoals [[komeet|kometen]] en [[meteoor|meteoren]]. De namen van veel (eenmalige) kometen bijvoorbeeld zijn meestal ontleend aan amateurastronomen die deze komeet als eerste waarnamen.
==Modern astronomie==
(nog te sjrieve)
-->
 
== Bereumpde astronomeAstrofysica en astrofysicikosmologie ==
[[Astrofysica]] is een latere ontwikkeling van de astronomie, die mogelijk werd door het begrip dat:
Heioonder volg 'n lieske van belaankrieke wis- en natuurkundege die höbbe bijgedrage aon de kinnes vaan de hiemelliechame en de wèrking vaan de kosmos:
* de Aarde en alle hemellichamen uit dezelfde [[Chemisch element|scheikundige elementen]] bestaan;
*[[Johannes Bayer]]
* op Aarde dezelfde [[Wet (wetenschap)|natuurwetten]] gelden als in de rest van het heelal.
*[[Friedrich Bessel]]
[[Kosmologie]] is een tak van de sterrenkunde die zich met de structuur, het ontstaan, de algemene geschiedenis en toekomst van het heelal bezighoudt.
*[[Tycho Brahe]]
*[[Annie Jump Cannon]]
*[[Anders Celsius]]
*[[Nicolaus Copernicus]]
*[[Albert Einstein]]
*[[Galileo Galilei]]
*[[George Ellery Hale]]
*[[Stephen Hawking]]
*[[Edwin Hubble]]
*[[William Huggins]]
*[[Christiaan Huygens]]
*[[Jacobus Cornelius Kapteyn]]
*[[Johannes Kepler]]
*[[Gustav Kirchhoff]]
*[[Henrietta Leavitt]]
*[[Charles Messier]]
*[[Johan Maurits Mohr]]
*[[Jan Hendrik Oort]]
*[[Claudius Ptolemaeus]]
*[[Maarten Schmidt]]
*[[Edward Witten]]
 
== ZuugKorte ouchgeschiedenis ==
[[Bestand:Cellarius ptolemaic system c2.jpg|thumb|De Aarde als centrum van het heelal]]
* [[Lies vaan starebeelder]]
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van de astronomie}}
* [[Lies vaan ruimdevaartmissies]]
* [[Zonnestèlsel]] (mèt lies vaan planete)
 
=== Oudheid ===
[[Categorie:Astronomie|*]]
De astronomie is een zeer oude [[wetenschap]] die al bestond in het oude [[Oude Egypte|Egypte]], [[Sumerië]], [[India]] en [[Chinese keizerrijk|China]]. In het prille begin hield de astronomie zich alleen bezig met de bewegingen van de objecten langs de hemel, zoals [[zon]], [[maan]] en [[planeet|planeten]]. Men kon langzamerhand spectaculaire verschijnselen voorspellen, zoals [[zonsverduistering|zons-]] en [[maansverduistering]]en. Ook het verschijnen van [[komeet|kometen]] sprak erg tot de verbeelding. Deze aan het hemelgewelf waargenomen verschijnselen werden door [[Babylonië|Babylonische]] astronomen in verband gebracht met gebeurtenissen op Aarde, wat ook het begin betekende van de [[astrologie]].<ref>Een van de oudste en best bewaarde tabletten is het zogenaamde ''Venus-tablet van Ammisaduqa'', dat beschreven werd ten tijde van het heerserschap van koning ''Ammisaduqa van Babylon'', ergens tussen 1646 en 1626 v.Chr. Hieruit wordt duidelijk dat aan de planeet Venus goede uitwerkingen werden toebedacht.</ref> De astronomie was in die begintijd beperkt tot de objecten die met het blote oog zichtbaar zijn. De oude Grieken brachten de astronomie een stuk verder, bijvoorbeeld door de definitie van de [[dierenriem]], een band van 12 [[sterrenbeeld]]en waardoorheen de zon, maan en planeten bewegen.
 
=== Middeleeuwen en renaissance ===
{{Link FA|ml}}
[[Bestand:Studying astronomy and geometry.jpg|thumb|right|Astronomie en [[Meetkunde|geometrie]] in de middeleeuwen. Voorwerpen die gehanteerd worden zijn o.a. een [[armillarium]] en een [[kompas]].]]
{{Link FA|sr}}
Tijdens de [[middeleeuwen]] stond de ontwikkeling van de astronomie vrijwel stil, met uitzondering van het werk van enkele [[Arabische]] astronomen. Veel namen van sterren stammen daarom uit het [[Arabisch]]. In 1543 stelde [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] een theoretisch ''astronomisch model'' op, waarin de [[Zon]] in het midden staat van het [[zonnestelsel]] ([[Heliocentrische theorie|heliocentrisme]]). Zijn werk werd verdedigd en verder ontwikkeld door [[Galileo Galilei]] en [[Johannes Kepler]]. Dankzij de uitvinding van de telescoop aan het eind van de 16e eeuw, was het mogelijk om de ruimte diepgaander te bestuderen. Kepler beschreef als eerste op een correcte manier de bewegingen van de [[planeet|planeten]] rondom de Zon. Kepler had echter geen inzicht in de achterliggende oorzaak van de ''[[Wetten van Kepler]]'' die hij afleidde uit zijn waarnemingen.
{{Link FA|sv}}
 
{{Link FA|th}}
=== Nieuwe tijd en heden ===
{{Link FA|no}}
Begrip van [[zwaartekracht]] en hemelse [[dynamica]] waren ontdekkingen van [[Isaac Newton]], die daarmee de bewegingen van de planeten volledig verklaarde.
 
Men ontdekte dat sterren heel ver van ons verwijderd zijn. Met de uitvinding van de [[spectroscopie]] werd bewezen dat sterren gelijksoortige objecten zijn als onze eigen Zon, maar met een grote variëteit aan [[temperatuur|temperaturen]], [[massa (natuurkunde)|massa]]'s en omvang. Dat onze [[Melkweg (sterrenstelsel)|Melkweg]] bestaat uit een aparte groep van sterren werd pas bewezen in de twintigste eeuw. Toen werden ook andere sterrenstelsels ontdekt, alsmede [[nevels en gaswolken]]. Kort daarop werd de uitdijing van het heelal aangetoond op grond van de [[roodverschuiving]] die ontstaat door het [[dopplereffect]]. Hieruit blijkt dat de meeste van die andere sterrenstelsels van ons af bewegen.
 
Aanvankelijk meende men dat het [[zonnestelsel]] ophield bij de baan van [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]]. Een probleem bleef echter de herkomst van [[komeet|kometen]] met vaak [[hyperbool (meetkunde)|hyperbolische]] banen, die erop wijzen dat ze van zeer grote afstand komen. De astronoom [[Jan Hendrik Oort]] stelde in [[1950]] de [[Oortwolk]] voor: een reservoir van miljarden komeetachtige lichamen die overgebleven zijn na de vorming van het zonnestelsel en zich uitstrekt tot wel één à twee [[lichtjaar]] rondom het zonnestelsel. In [[1951]] werd het bestaan van de [[Kuipergordel]] gesuggereerd door de Nederlands-Amerikaanse [[Gerard Kuiper]]. Hier zouden de kortperiodieke kometen vandaan komen; dat wil zeggen de kometen met een omlooptijd van tussen de 50 en een paar duizend jaar en met de grootste concentratie van komeetlichamen net voorbij de baan van [[Neptunus (planeet)|Neptunus]]. Inmiddels zijn er al verscheidene objecten tussen de afmetingen van kometen en Pluto in gevonden in deze gordels waarmee het bestaan hoogstwaarschijnlijk is bewezen.
 
Het vakgebied [[kosmologie]] werd met enorme sprongen voorwaarts gebracht in de 20e eeuw door het model van de [[oerknal]]. Een theorie die door bewijsmateriaal vanuit de astronomie en de natuurkunde wordt ondersteund, zoals de [[Kosmische achtergrondstraling|kosmische microgolf achtergrondstraling]], de [[wet van Hubble]] en het relatieve voorkomen van de verschillende elementen in het heelal.
 
In [[1995]] werd bij de ster [[51 Pegasi]] de eerste planeet buiten het zonnestelsel ontdekt met behulp van betere telescopen. In de daaropvolgende jaren zijn er nog veel meer van deze [[exoplaneet|exoplaneten]] ontdekt.
 
Met de komst van de [[ruimtevaart]] zijn astronomische ontdekkingen in een grote versnelling terechtgekomen. Uit de [[algemene relativiteitstheorie]] volgt de mogelijkheid van het bestaan van [[zwart gat|zwarte gaten]], die indirect worden waargenomen.
 
== Waarnemingen ==
[[Bestand:KeckObservatory.jpg|thumb|De koepels van het Keck-observatorium op Hawaï]]
Informatie over astronomische objecten kan alleen verkregen worden door waarnemingen. De meeste waarnemingen worden gedaan door middel van detectie en analyse van [[elektromagnetische straling]], dus [[foton]]en. Een andere informatiebron is de [[kosmische straling]], zoals [[neutrino|neutrino's]]. Verwacht wordt dat in de toekomst ook [[Zwaartekracht#zwaartekrachtgolven|zwaartekrachtgolven]] informatie over kosmische gebeurtenissen aan ons kunnen overbrengen.
 
De optische astronomie maakt gebruik van zichtbaar licht. Het meest gebruikte instrument daarvoor is de [[telescoop (optica)|telescoop]], aangevuld met elektronische beeldverwerkingstechnieken en spectrogrammen.
 
De [[infraroodastronomie]] voert waarnemingen uit bij langere golflengten dan die van het zichtbare licht. Ook dit wordt gedaan met behulp van telescopen, die speciaal worden ontworpen voor het waarnemen van infrarood. Omdat infrarood licht sterk wordt geabsorbeerd door waterdamp, worden infraroodwaarnemingen meestal uitgevoerd op hoge locaties, bijvoorbeeld op een berg. Bekende hoge locaties zijn de observatoria op de [[Andes]] in [[Chili]], op [[Hawaï]] en de [[Canarische Eilanden]]. Vroeger werden ook vaak instrumenten aan [[luchtballon|ballonnen]] gebruikt die op grote hoogte waarnemingen deden. De [[ruimtetelescoop]] heeft daarbij nog grotere voordelen, omdat daarmee nog meer ruis vanuit de [[aardatmosfeer|atmosfeer]] kan worden geëlimineerd.
 
[[Radioastronomie]] gebruikt geheel andere instrumenten, namelijk [[radiotelescoop|radiotelescopen]] om radiostraling met een golflengte van [[millimeter]]s of [[centimeter]]s waar te nemen. De ontvangers lijken op de ontvangers voor normale radio-ontvangst. Momenteel bouwt [[ASTRON]] (Netherlands foundation for research in astronomy) de grootste radiotelescoop ter wereld, [[LOFAR]] genoemd.
 
Voor [[röntgenstraling]], [[gammastraling]] en ultraviolette straling is de atmosfeer vrijwel ondoorzichtig, met uitzondering van een paar golflengten, waarvoor de atmosfeer wel transparant is. Deze waarnemingen worden dus veelal ook vanuit de ruimte gedaan, of vanuit luchtballonnen. De [[röntgenastronomie]] met behulp van vooral [[Kunstmaan|satellieten]] leidde tot vele nieuwe inzichten.
 
Sinds enige jaren wordt in het [[SETI]]-Project gezocht naar signalen uit het heelal die op ander leven duiden.
 
== Beroemde astronomen en astrofysici ==
[[Bestand:Christiaan Huygens.gif|thumb|Christiaan Huygens]]
Hieronder zijn ook belangrijke wis- en natuurkundigen die bijdroegen aan de kennis van de hemellichamen en de werking van de kosmos. Zie ook de [[lijst van astronomen]].
 
* [[André-Marie Ampère]]
* [[Johannes Bayer]]
* [[Friedrich Bessel]]
* [[Tycho Brahe]]
* [[Annie Cannon]]
* [[Anders Celsius]]
* [[Nicolaas Copernicus]]
* [[Albert Einstein]]
* [[Galileo Galilei]]
* [[George Hale]]
* [[Stephen Hawking]]
* [[Edwin Hubble]]
* [[William Huggins]]
* [[Christiaan Huygens]]
* [[Jacobus Cornelius Kapteyn]]
* [[Johannes Kepler]]
* [[Gustav Robert Kirchhoff]]
* [[Henrietta Leavitt]]
* [[Charles Messier]]
* [[Johan Maurits Mohr]]
* [[Isaac Newton]]
* [[Jan Hendrik Oort]]
* [[Anton Pannekoek]]
* [[Claudius Ptolemaeus]]
* [[Carl Sagan]]
* [[Maarten Schmidt]]
 
== Astronomische onderwerpen op Wikipedia ==
Een kleine samenvatting voor geïnteresseerden is te vinden onder [[Inleiding tot de astronomie]].
 
Over de volgende onderwerpen uit de astronomie en astrofysica is meer op Wikipedia te lezen: [[Aardas]] – [[Astronomische eenheid]] – [[H-II-gebied]] – [[Heelal]] – [[Kuipergordel]] – [[Kunstmaan]] – [[Lichtjaar]] – [[Lichtsnelheid]] – [[Maan]] – [[Maansverduistering]] – [[Magnitude]] – [[Meteoor]] – [[Oortwolk]] – [[Parallax]] – [[Planeet]] – [[Planetaire nevel]] – [[Planetoïde]] – [[Precessie]] – [[Röntgenastronomie]] - [[Spectraalklasse]] – [[Sterrenbeeld]] – [[Sterrenkaart]] - [[Veranderlijke ster]] – [[Venusovergang]] – [[Wetten van Kepler]] – [[Zon]] – [[Zonnestelsel]] – [[Zonsverduistering]].
 
Zie ook: [[Astronomie van A tot Z]], een complete lijst met de astronomische onderwerpen.
 
== Lijsten met sterren ==
Informatie over sterren is hier per beginletter te vinden:<br />
[[Ster A|A]], [[Ster B|B]], [[Ster C|C]], [[Ster D|D]], [[Ster E|E]], [[Ster F|F]], [[Ster G|G]], [[Ster H|H]], [[Ster I|I]], [[Ster J|J]], [[Ster K|K]], [[Ster L|L]], [[Ster M|M]], [[Ster N|N]], [[Ster O|O]], [[Ster P|P]], [[Ster Q|Q]], [[Ster R|R]], [[Ster S|S]], [[Ster T|T]], [[Ster U|U]], [[Ster V|V]], [[Ster W|W]], [[Ster X|X]], [[Ster Y|Y]], [[Ster Z|Z]]
 
Ook via de [[sterrenbeeld]]en en via de [[:Categorie:ster]] zijn artikelen over sterren te vinden.
 
* [[Lijst van dichtstbijzijnde sterren]]
* [[Lijst van helderste sterren]]
 
== Externe links ==
{{Zusterproject klein
| commons = Category:Astronomy
| commons titel = Astronomie
| wikispecies =
| wiktionary = astronomie
| wikiversity =
| wikibooks = Astronomisch woordenboek
| wikisource =
| wikiquote =
| wikinews =
| wikidata =
| wikivoyage =
}}
* [http://www.astronomie.nl/ NOVA] Publieks- en scholierenwebsite over de sterrenkunde in Nederland met o.a. nieuws, achtergronden, een encyclopedie en een beeldbank
* [http://www.astrostart.nl/ Astrostart] Actuele Nederlandstalige nieuwssite op het gebied van astronomie, ruimtevaart en meteorologie
* [http://www.astronieuws.nl/ Astronieuws] De nieuwspagina van het tijdschrift Zenit
* [http://www.astron.nl/ Website van Stichting Astron Nederland]
* [http://www.astroversum.nl/ Astroversum] Actuele Nederlandstalige site over astronomie en ruimtevaart
* [http://www.vvs.be/ Vereniging Voor Sterrenkunde] De grootste amateur vereniging in België met talrijke lokale afdelingen
* [http://www.sterrenkunde.nl/jwg Jongerenwerkgroep voor sterrenkunde] Jongerenvereniging voor Sterrenkunde van 8 t/m 21 jaar in Nederland
* [http://www.vvs.be/jvs Jongerenvereniging Voor Sterrenkunde] Overkoepelende Jongerenvereniging voor Sterrenkunde van 8 t/m 21 jaar in Vlaanderen
 
{{Appendix}}
{{Navigatie natuurkunde}}
{{Navigatie astronomie}}
 
[[Categorie:Astronomie| ]]
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Starekunde"