Aristoteles: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Maak 't venaovend aof |
|||
Tekslien 8:
== Filosofie ==
Allewel de [[Theorie vaan Vörm]] 'n groete invlooj heet gehad op de Europese filosofie en nog ummertouw väöl Europeane dees theorie es de woerheid zeen, gief 't d'r ouch väöl die de theorie bekritisere. Dit gebäörde zelfs al gauw nao Plato, naomelek bij Aristoteles. Heer gelof neet tot me de woerheid kós vinde in de Eidos, de twiefel die d'r had in de Eidos begint dös bij de vörmcontradictie die hei bove is besjreve, en gelof tot me in de wereld um ziech heer mót observere um de essentie vaan dinger in te zeen. In zie bekinste book, [[Metaphysica]], sjrief heer tot Sokrates nog gelof in 't belang vaan ethische kwesties, neet de wereld vaan natuur in zien gehiel. Sokrates zoch nao de essentie vaan moraal akties en waor daomèt d'n ierste dee ziech concentreerde op definiëere. Plato heelt vas aon ziene lieraar meh leet ziech ouch beïnvlooje door [[Cratycus]] en de [[Heraclites|heraclitische]] doctrines: zintuigeleke dinger zien ummertouw in 'ne staot vaan beweging, daorum kin 't gein objek vaan kennis zien. Door dees twie invlooje, Socrates en Cratycus, te gebruuke, mós heer wel bis de Theorie vaan Vörm komme. Dinger höbbe volges Plato hun bestande te daanke umtot participeert aon de Vörmtheorie. Evels, sjrijf Aristoteles, wat me meint mèt "participere" blijf duuster.
Wat noe, heet Aristoteles ziech mótte aofvraoge. Aongezeen heer de Theorie vaan Vörm oet de vènster heet gegoeid, mót heer ziech obbenuits bezeg hawwe mèt twie basieke filosofische kwesties: Wie zuut de wereld d'r oet? en Wie krijg me kennis vaan die wereld?.
Veur de ierste vraog hilt Aristoteles ziech bezeg mèt de [[logica]] en creeërt de [[Causa Finalis]], e bekind concep vaan de metaphysica. Dinger höbbe veer oerzake (causa), stèlt Aristoteles:
* De ''Causa Materialis'' of materiële oerzaak - ''materiaol vaan 't hoes, of 't feit tot e brons beeld is gemaak vaan brons''
* De ''Causa Formalis'' of formele oerzaak - ''de vörm of eidos vaan 't hoes, of 't feit tot 't beeld 'ne soldaot oetbeeld''
* De ''Causa Efficiens'' of de efficiënte of bewegende oerzaak - ''de bouwer vaan 't hoes of zelfs de ziel vaan de bouwer, of zelfs deeper: de vajer vaan de soldaot'' (degene boe 't bestande vaan 't dink, meh ouch 'n veraandering vaan 't dink, te daanke is)
* De ''Causa Finalis'' of de finale oerzaak - '' 't Doel vaan 't hoes: de besjerming, 't oonderdaak, meh ouch wienie iemes löp: boerum deit heer dat? Veur zien gezoondheid beveurbeeld.''
Me heet de neigig de lètse twie oerzake te vergate, wienie me inkel loert nao puur de vörm zelf. Me zaw kinne zègke, tot dinger inkel vörm en materie zien, evels sjöp de causa finalis zeen wat de basis is vaan boerum de wereld alles dynamisch aonpak. De definitieve realisatie en actualisatie is veroerzaak door de vörm es ''telos'', 't doel. Basis vaan Aristoteles' teologische basis is tot materie potentie is en vörm act.
Um de twiede vraog te beantwoorde mót me weite tot Aristoteles gelof tot 't essentie goof in de dinger zelf (integedeil bis de platonische filosofie dus) en tot die essenties kinne weure oontdek door 't abstrak dinke. Oonder 't studere mót me evels wel in gedachte hawwe tot zie allein bestaon in de tiejleke dinger.
Noe lieket esof Plato en Aristoteles totaal tegeneuver mekaar staon. Dit is evels neet woer; ze centraolisierde beije de idee vaan Necessiteit (Noedzakelekheid/Behoefte) en Universaliteit. Dees necessiteit kaom bij hun es volg nao veure; Aristoteles zach tot veur theoretische filosofie kennis nudeg is en tot 't bèste gelök te vinde is in de contemplative faculteit; Plato zach tot kennis nudeg is um de puregheid vaan de ziel te höbbe.
'n Belaangriek subjek vaan Aristoteles, dat veur e groet gedeilte de filosofie vaan Sokrates, Plato en Aristoteles beend, is de [[epistomologie]] (Theorie vaan Kennis). In de epistomologie staon drei vraoge centraol:
* Wat is kennis?
* Wat kin iech weite?
* Wie krieg iech kennis?
[[Xenophanes]] stèlde al vreug tot me niks weit vaan de gode en Heraclitus kaom mèt e primair elemènt: vuur. Heimèt riechte heer ziech op 't ieweg gevech en einheid vaan de opposities die de cosmos ordere. De Sophiste gónge weer trök nao de basis: Me kin niks zeker weite. Kennis is subjektief en relatief. Heimèt kómme v'r bij de tegestèlling vaan wat Sokratische, Platonische en Aristolesische filosofie beend: 't Gief wel 'n wirkeleke kennis, filosofe mótte die evels nog vinde. Plato zooch wel in tot dinger dèks relatief zien: zoe is get veur d'n eine kaajd en veur d'n aander zjus werm, d'n eine nömp get slech, d'n aandere weer good. Toch mót neet vergete weer, zoe stèlt Plato, tot lui gere doen esof ze dinger weite. 't Gief evels veurbeelde vaan good en slech boe ederein 't mèt eins is. Heer nömde wirkeleke kènnis daorum [[a priori]]: vaan veur de ervieringe. Kennis is e misjmasj vaan woerheid en geluif en de woere kennis mót gevoonde weure vaan veur tot me gebore is, oet de aander wereld dus (de Eidos). Aristoteles góng hei gedeiltelek tegen-in. Heer geluifde tot me 't gooj kós vinde door 'n abstrak proces vaan concrete gebäörtenisse. Daorum tot heer stèlt tot me 't mót vinde in eus eige wereld. Heimèt zaw me Aristoteles d'n iersten empiris kinne neume. Aristoteles gief dös gein nui defenitie aon kennis meh zuut dees es e resultaat vaan humane nuisjieregheid: perceptie en rappelering zörge veur ervaring.
Wie ierder gezach gelof Aristoteles tot dinger veer oerzake kinne höbbe (de Causa Finalis), dao-aon voogde heer later touw tot dinger ouch op veer versjillende menere kinne veraandere. Dit zien de kommende pönte:
* Substantie (weure, of verneteg weure/gebore en hiemele)
* capiciteit/kwaliteit ('n veraandering: de plant weurt greun)
* plaots (motie, beweging)
Heimèt boude Aristoteles get op wat bis de late [[18e ièw|18e iew]] es de basis vaan de weitesjap zaw weure gezeen: de metaphysica. Evels zörgde de metaphysica veur nuie vraoge die me väöl päörder es ethisch kin zien.
[[Categorie:Filosofe]]
| |||