Nederland: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
the truth |
K Hersjtèld tot de versie nao de lètste wieziging door Steinbach. |
||
Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
{{landjtabel|
| naomlandj = Nederland
| vlag = [[Plaetje:Flag of the Netherlands.svg|120px|Vlag van Nederland]]
| waope = [[Plaetje:Royal Coat of Arms of the Netherlands.svg|120px|Waope van Nederland]]
| lokasie = [[Plaetje:LocationNetherlands.png|250px|Lokasie van Nederland]]
| taole = [[Nederlands]], [[Fries]] <br />es twiede bestuurstaol in [[Friesland]]
| hoofstad = [[Amsterdam]]
| staotsvörm = [[Constitutioneel monarchie]]
| staotshoof = [[Willem-Alexander vaan de Nederlen|Willem-Alexander]] (sinds [[2013]])
| titelhoofregering = Premier | naomhoofregering = [[Mark Rutte]]
| religie = 30% [[Roems-Kattelieke Kèrk|Katteliek]]<br />21% [[Protestantisme|Protestant]]<br />5,8% [[Islam|Moslim]]<br />0,6% [[Hindoeïsme|Hindoe]]<br />1,6% Aander religies<br />41% Gein religie<br /><small>([[2004]], bron: [[Centraal Bureau veur de Statistiek|CBS]])</small>
| km2 = 41.848 | pctwater = 18,41
| inwoeners = 16.668.497 (18 fibberwari 2011) | deechde = 398
| munteinheid = [[Euro]] | valutacode = EUR of €
| tiedzaone = +1
| fiesdaag = [[30 april]], [[5 mei]]
| vouksleed = [[Wilhelmus]]
| tld = nl | landjcode = NLD | tillefoon = 31
}}
'''Nederland''' is e land in Wes-[[Europa]]. In 't bezunder is 't dit deil vaan 't [[Keuninkriek vaan de Nederlen]] wat in Europa ligk; ouch [[Caribisch Nederland]] (of de BES-eilen) maak evels deil devaan oet. De grens is 1027 [[kilometer]] laank en sjeit Nederland vaan 't [[Belsj]] en [[Duutsjland|Duitsland]]. In 't noorde en weste weurt Nederland door de [[Noordzie]] begrens; de kös is 451 kilometer laank. 't Totaal landoppervlak bedreug 41.526 [[veerkante kilometer|km²]]; de bevolking besteit oet good 16 miljoen lui. Daomèt is Nederland eint vaan de diechsbevolkde len op [[Eerd]]. De hoofstad is [[Amsterdam]], meh de regering zit in [[D'n Haag]].
== Bestuurleke indeiling ==
Nederland is in twelf [[provincie]]s verdeild. De provincies zien op hun beurt weer verdeild in [[gemeinte]]s (411 in 2013). De provincies zien de volgende (wienie de Limbörgse naom aanders is es d'n officiële, steit de lèste tösse häökskes):
[[Plaetje:2013-NL-Gemeenten-1900px.png|225px|right|Nederlandse gemeintes per 2013 (zoonder de BES-eilen; aonklikke veur groeter te zien)]]
{|
|
[[Plaetje:NederlandseProvinciesLarge.png|225px|Nederlandse provincies en hun hoofstei]]
|
* [[Friesland]] (Fryslân)
* [[Groninge (provincie)|Groninge]] (Groningen)
* [[Drenthe]]
* [[Euverijssel]] (Overijssel)
* [[Flevoland]]
* [[Noord-Holland]]
* [[Zuid-Holland]]
* [[Utrei (provincie)|Utrech]] (Utrecht)
* [[Gelderland]]
* [[Zieland]] (Zeeland)
* [[Noord-Braobant]] (Noord-Brabant)
* [[Nederlands Limburg|Limbörg]]<ref>Ouch ''Limburg'', ''Lèmburg''; variant mèt ''ö'' is Mestreechs, 't dialek vaan 't artikel.</ref> (Limburg)
|}
Boete de provinciaol indeiling valle de BES-eilen: [[Bonaire]], [[Sint Eustatius]] en [[Saba]]. Zuug ouch de [[Lies vaan Nederlandse gemeintes]].
Typisch Nederlands is de indeiling in [[watersjap]]pe, 'n bestuurslaog die ziech bezeghèlt mèt zake gerelateerd aon waterbehier. Vreuger stoonte de watersjappe op sub-provinciaol niveau, neve de gemeintes; door groete herindeilinge de aofgeloupe jaore zien ze allewijl mie provinciaol vaan aard. Per 2011 gief 't 26 watersjappe.
Daoneve gief 't ouch nog laandsdeil (''landsdelen''), die op 't momint gein nationale beteikenis höbbe, meh inkel staotisch en [[EU|Europees]]. In totaol gief 't d'r veer:
* [[Noord-Nederland]]
* [[Oos-Nederland]] (''Oost-Nederland'')
* [[Zuid-Nederland]]
* [[Wes-Nederland]] (''West-Nederland'')
't Nui kabinet is vaan plan mie mach vaan de provincie de versjuive nao dees zoegenaomde laandsdeil.
==Politiek==
[[Plaetje:Tweede kamer.jpg|thumb|Plenaire zaol vaan de Twiede Kamer.]]
Nederland is 'n parlemintair [[democratie]] en 'n [[constitutioneel monarchie]]. 't Staotshoof - de [[keuning]] - zit de [[regering]] veur meh heet mer 'n beperkde reëel mach. De wètgevende mach berös bij 't [[parlemint]], wat in Nederland ''[[Staote-Generaol]]'' hèt. Dit is e twiekamereg parlemint; 't hoegerhoes hèt [[Ierste Kamer]], 't liegerhoes [[Twiede Kamer]]. De Twiede Kamer weurt um de veer jaor door direkte verkezinge gekoze; vèlt de regering, daan vinde vreugtijege verkezinge plaots. Umtot Nederland direkte verkezinge zoonder distrikte en zoonder [[keesdörpel]] kint, besteit hei e väölpartijesysteem, en mote in de praktijk ummer coalities weure gevörmp veur 'n regering te steune. Oonder de groetste partije zien 't [[CDA]] ([[christen-democratie|christen-democratisch]]), de [[PvdA]] ([[sociaol-democratie|sociaol-democratisch]]), de [[VVD]] (rechs-[[liberalisme|liberaol]]), de [[SP]] ([[socialisme|socialistisch]]) en de [[PVV]] (rechs-populistisch).
Op provinciaol niveau weure ouch eder veer jaor verkezinge gehawwe. De bestuurder vaan 'n provincie hèt [[commissair vaan de Keuning]](in) (in Limbörg: gouverneur); heer weurt aongestèld door 't Riek. 't Parlemint of de raod vaan 'n provincie weurt ''[[Provinciaol Staote]]'' geneump. De direk gekoze Provinciaol Staote keze de [[Gedeputeerde Staote]], 't daogeleks bestuur, 't 'kabinèt', vaan 'n provincie. De Staote keze ouch de leie vaan de Ierste Kamer (zuug bove).
Op gemeintelek niveau kees me, ouch al eder veer jaor, 'n gemeinteraod. Ouch dao weure coalities gevörmp, die me ''colleesj'' neump. De partije vaan 't colleesj beneume [[wèthawwer]]s, die same mèt de [[börgemeister]] 't daogeleks bestuur vaan de gemeinte vörme. De börgemeister weurt door de gemeinteraod veurgedrage en normaal gezeen door 't Riek beneump.
==Insignes==
't Veendel en waope vaan Nederland zien tegeliek ouch symbole vaan 't gans Keuninkriek vaan de Nederlen.
===Veendel===
[[Plaetje:Prinsenvlag.svg|thumb|'t Prinseveendel (''orange-blanche-bleu'').]]
't Nederlands [[veendel]] besteit oet drei horizontaol loupende baone vaan roed, wit en blauw. Officieel zien de kleure gespecifieerd es ''helder [[vermieljoen]], helder wit en [[kobaltblauw]].'' Euver de verhajdinge gief 't gein wètteleke bepaolinge, meh de standaardverhajding 2:3 is algemein gebrukelek.
't Veendel stamp oet de [[zèstienden iew]], meh in d'n tied vaan de [[Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen|Rippubliek]] waor 'nen aandere variant officieel, mèt baone vaan oranje, wit en liechblauw (''zuug pleetsje''). Dit veendel steit algemein bekind es 't ''Prinseveendel''. De symboliek geit direk trök op de persoen vaan prins [[Wöllem vaan Oranje]] (vaandao de naom): blauw en wit waore de kleure vaan dee zien [[livrei]], oranje verwees nao zie geslach. Dit veendel woort op de [[Unie vaan Utrech]] ([[1579]]) aongenome. Me zuut 't Prinseveendel allewijl nog wel ins trök bij (ultra)nationalistische gróppe.
Al vreug in d'n tied vaan de Rippubliek evels woort de variant mèt roed väöl geveurd; boeveur perceis is neet dudelek. In de Fransen tied en later in 't Keuninkriek waor 't roed-wit-blauw veendel algemein gebrukelek, meh de wètteleke status daovaan laog neet vas. Pas toen in de jaore daarteg de [[NSB]] ziech de historische variant mèt oranje góng touweigene, besloot me de roej kleur officieel vas te lègke; dit woort gedoon bij [[Keuninklek Besluut]] vaan [[19 fibberwarie]] [[1937]].
===Waope===
[[Plaetje:Coat of arms of the republic of the united Netherlands (after 1665).svg|thumb|Waope vaan de Rippubliek.]]
't [[heraldiek|Waope]] vaan Nederland liet ziech zoe besjrieve: in lazuur (''blauw''), bezejd mèt stoonde blökskes vaan goud, 'ne klummende rechsgedrejde liew vaan goud, gekroend mèt 'n kroen vaan drei blaajer en twie perelpunte vaan 'tzelfde, getóngk en genageld vaan keel (''roed''), in de rechterveurklaw opgeluf hawwentere in sjuinslinkse stand 'n oontbloet Romeins zweerd vaan zèlver, mèt geves vaan goud, en in de linker 'ne bundel vaan zeve pijle vaan zèlver, mèt punte vaan goud, de punte umhoeg, en de pijle samegeboonde mèt e lint vaan goud.<br>
't Waopesjèld gedèk mèt 'n keuninkleke kroen, dezelfde die door keuning [[Wöllem I vaan de Nederlen|Wöllem I]] op zie waopezegel is geveurd; es sjèldhawwers twie heraldische liewe en profil vaan goud, oongekroend, getóngk en genageld vaan keel; 't devies ''Je maintiendrai'' in Latiense lètters vaan goud op e lint vaan lazuur.<br>
't Waope gezat op 'ne mantel vaan purper (''mauve, meh in dit geval ieder roed''), geboord vaan goud, geveurd mèt hermelijn (''wit boont mèt zwarte stertpuntsjes''), opgeboonde mèt gouwe kaorde indegentere in kwaste, bei vaan goud, en gedèk door e baldakijn vaan purper, geboord vaan goud en dragentere de keuninkleke kroen, geliek wie die heibove besjreve.
Allein 't sjèld, wie in de boveste alinea besjreve, neump me de ''klein (waope)compositie''. Mèt de kroen, de sjèldhawwers en 't devies sprik me vaan de ''middelgroete compositie'', mèt de mantel en 't baldakijn vaan de ''groete compositie''.
Dit waope woort oersprunkelek door Wöllem I vasgestèld bij Keuninklek Besluut vaan 24 augustus [[1815]]. In [[1909]] kraog 't zienen huiege vörm. 't Is 'n combinatie vaan 't waope vaan [[Nassau]] ('t geslach boe de stadhawwers en de later keuninge oet stamme) en dat vaan de Rippubliek. Allebei hadde ze 'ne gouwe liew in 't waope; 't veld vaan lazuur en de gouwe blökskes koume vaan Nassau, 't zweerd en de zeve pijle (die stoonte veur de zeve provincies) zien vaan de Rippubliek euvergenome (zuug 't pleetsje).
==Rechspraok==
't Nederlands geriech oondersjeit ziech vaan aander len door 't oontbreke vaan juryrechspraok. De rechterleke mach is in drei niveaus ingedeild. Zake beginne bij d'n arrondissemintstribbenaol, boenao me in hoeger beroop kin goon bij de [[geriechshoof]]. 't Hoegste rechcolleesj, de [[Hoege Raod]], besteit allein veur [[cassatie]]: 't behandelt de zaak neet obbenuits inhajdelek meh kin 'n arres vernetege op formeel grun. Es dat gebäört, moot 'nen aanderen hoof de zaak obbenuits behandele.
Tot en mèt [[2010]] gaof 't 19 arrondisseminte en 5 häöf, vaanaof 2011 weurt dat aontal trökgebrach tot 10 arrondisseminte en 4 häöf. 't Kantongerech woort al in [[2002]] gefuseerd mèt de arrondissemintstribbenaole.
==Defensie==
Officieel kint Nederland nog ummertouw [[conscriptie]], meh sinds 1 mei 1997 is die ''opgesjort''. Dit kump trop neer tot alle maanslui vaan de zjuste leeftied veur d'n deens weure opgerope es dat nujeg is (beveurbeeld in geval vaan 'ne vreemden inval).<ref>[http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/krijgsmacht/vraag-en-antwoord/bestaat-er-een-dienstplicht-in-nederland.html Rijksoverheid.nl - Bestaat er een dienstplicht in Nederland?]</ref> Praktisch gezeen beteikent dit tot Nederland e beroopsleger heet.
De organisatie vaan Defensie besteit oet drei operationeel commando's ('t eigelek leger), naomelek de [[Keuninkleke Marine]], de [[Keuninkleke Landmach]] en de [[Keuninkleke Lochmach]], daobij koume wijer de [[Keuninkleke Marechaussee]] ('n militair pelitie oetindelek gebaseerd op de [[gendarmerie]] oet de Fransen tied), 't Commando Deenstrecentra (CDC), de Defensie Marterieelorganisatie (DMO) en de Bestuursstaaf ('t eigelek departemint of [[Ministerie vaan Defensie]]). In totaol wèrke bij defensie zoe'n 68.000 lui (neet allemaol militaire).<ref>[http://www.defensie.nl/organisatie/defensie/ Ministerie van Defensie - Organisatie Defensie]</ref> De militair leiing ('t commando) euver de operationeel deile heet de [[Commandant vaan de Strijdkrachte]]; anno 2013 is dit generaol [[Tom Middendorp]].<ref>[http://www.defensie.nl/organisatie/defensie/militaire_leiding/ Ministerie van Defensie - Militaire leiding]</ref>
==Economie==
Nederland heet 'n sterke, hoeg oontwikkelde [[economie]] (7e in nominaol BBP per hoof in 2005), die, wie in de mieste oontwikkelde len, op deenste gebaseerd is, meh wel 'ne sterkere primaire sector heet es de umligkende len. De economie is sterk op de [[handel]] geriech; Nederland is e ''distributieland''. De [[werkeloesheid]] bedroog in 2009 4,8%;<ref>[http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=71761NED&D1=1,3,7&D2=0,5-11,13,15,18-20&D3=35,40,45,50,55&HD=100428-0953&HDR=T,G2&STB=G1 CBS - Jaorciefers werkgelegeheid]</ref> de [[inflatie]] laog in de jaore 2000 roond de 2%.<ref>[http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/default.aspx?DM=SLNL&PA=70936NED&D1=0&D2=12%2c25%2c38%2c51%2c64%2c77%2c90%2c103%2c116%2c129%2c142%2c155%2c168%2c181%2c194%2c207%2c220%2c233%2c246%2c259%2c272%2c285%2c298%2c311%2c324%2c337%2c350%2c363%2c376%2c389%2c402%2c415%2c428%2c441%2c454%2c467%2c480%2c493%2c506%2c519%2c532%2c545%2c558%2c571%2c584%2c597&HDR=T&STB=G1&CHARTTYPE=3&VW=G CBS - Historische inflatieciefers]</ref>
===Primaire sector===
[[Plaetje:Bollenveld Hillegom.JPG|thumb|Blommekweek bij [[Hillegom]], Zuid-Holland. De [[tulp]], die hei weurt verbouwd, gelt es de nationaol blom vaan Nederland.]]
In de primaire sector wèrk 4% vaan de beroepsbevolking en geit 2% vaan 't BBP um. [[Landbouw]] weurt in versjèllende vörm bedreve: [[akkerbouw]] is algemein in de provincies [[Zieland]], [[Groninge (provincie)|Groninge]] en [[Flevoland]]. [[Tuinbouw]] in de ope loch vint me in zuidelek [[Utrech (provincie)|Utrech]] en de [[Betuwe]] (provincie [[Gelderland]]); in [[Midde-Holland]] concentreert ziech de blommekweek. [[Glaastuinbouw]] is sterk geconcentreerd in 't [[Westland]] (provincie [[Zuid-Holland]]). Op alle aander plaotse is [[veehawwerij]] in bojemgebruuk de belaankriekste landbouw.
[[Vèsserij]] vint nog vrij väöl plaots, ouch in plaotse die intösse aon 't [[IJsselmeer]] ligke en veur de vangs mote wieke nao de [[Noordzie]] ([[Urk]], [[Volendam]]). Wie alle vèssers vaan de EU höbbe ze te make mèt [[vèsquotum|vèsquota]].
====Delfstoffe====
Nederland waor noets e land vaan groete natuurleke riekdóm; dit veranderde evels wie me in [[1959]] oonder [[Slochteren]] in [[Groninge (provincie)|Groninge]] e hiel groet [[eerdgaas]]veld voont. Vaan de oersprunkeleke 2700 tot 2800 km³ (= miljard m³) is roond 2010 nog e daarde euver. Kleinder gaasvelder vint me in de [[Noordzie]] en [[Waddezie]]. [[Eerdolie]] kin in klein kwantiteite gevoonde weure; um te beginne ouch in de Noordzie, wijer veural bij [[Schoonebeek]] (gemeinte [[Emmen]]; gewonne vaan 1948 tot 1996 en sinds 2011 weer) en e bitteke in Zuid-Holland (oonder mie [[Rotterdam]]). [[Steinkole]] zitte in de groond in zuidelek Limbörg, meh sinds de jaore 1970 exploiteert me dat neet mie umtot 't väöls te deep ligk en daorum neet rendabel is. Iewelaank is ouch op groete sjaol [[törf]] gestoke (iers in Holland, later in Friesland en tot slot veural in Drenthe). Boete brandstoffe weurt in Oos-Nederland ouch [[zaajt]] gewonne.
===Secundaire sector===
[[Plaetje:9-028 Rotterdam ECT.jpg|thumb|Containereuverslaag in de have vaan Rotterdam.]]
In de [[industrie]] wèrk 29% vaan de beroepsbevolking en geit 19% vaan 't BBP um. Belaankrieke sectore zien veujingsmiddele ([[Heineken]] in [[Zoeterwoude]]; [[Unilever]] in o.a. [[Zaanstad]]), (petro-)[[chemische industrie]] ([[AkzoNobel]]; [[DSM]] in [[Gelaen]], [[Heële]]; zinkfebrik bij [[Buul]]; [[Shell]] in de have vaan [[Rotterdam]]), [[staol]] (Hoegoves, allewijl [[Tata Steel]], in [[IJmuiden]], gemeinte [[Velsen]]) en [[elektronica]] ([[Philips]] in [[Eindhove]] en [[Nimwege]]; [[ASML]] in [[Veldhove]]).
===Tertiaire sector===
[[Plaetje:INGHouse1.jpg|thumb|Hoofketoer ING in Amsterdam-Zuid.]]
De mieste lui wèrke in de deenstesector; 64% vaan de bevolking deit dit. 79% vaan 't BBP geit hei-in um. Nederland heet 'n oetgebreid baank- en verzekeringsweze ([[ING]], [[Rabobank]], [[AEGON]]; [[ABN/Fortis]] is sinds 2008 in han vaan de staot), wat in de [[vasgoodcrisis]] ind jaore 2000 hel watsje kraog. Door de bleujende handel is ouch de [[transport]]sector good oontwikkeld.
===Handelspartners===
[[Duitsland]] en 't [[Belsj]] zien al sinds jaore de veurnaomste handelspartners vaan Nederland, zoewel wat [[export]] es wat [[import]] betröf. De belaankriekste len veur export (ciefers veur 2009) zien Duitsland (24,1%), 't Belsj (11%), [[Fraankriek]] (8,9%), 't [[Vereineg Keuninkriek]] (8,5%), [[Italië]] (8,2%) en de [[Vereinegde Staote]] (4,5%). Belaankriekste len vaan import nao Nederland zien Duitsland (19,8%), 't Belsj (9,9%), de Vereinegde Staote (8,5%), de [[Volksrepubliek China]] (7,9%), 't Vereineg Keuninkriek (6%) en Fraankriek (5%).
===Munteinheid===
Sinds [[2002]] betaolt me in Nederland mèt d'n [[euro]]; daoveur gebruukde me de [[gölde]]. Op de [[BES-eilen]] gebruuk me sinds [[2011]] d'n [[Amerikaansen dollar]]; daoveur d'n [[Antilliaanse gölde]].
===Infrastructuur===
[[Plaetje:Fietsroute Breda IABC1000.jpg|thumb|Brei fietspaajer wie dit zien in gans 't land te vinde.]]
Nederland is e diechbevolk land en heet 'n drökke infrastructuur. Opmerkelek aon 't land is 't väölvöldeg gebruuk vaan de [[fiets]] door alle laoge vaan de bevolking. De diechte bebouwing (en dus klein aofsten tösse locaties) en 't vlaak land make dat good meugelek.
====Wegenèt====
Nederland kint e paar hoonderd gewoen [[rieksweeg]] (N-weeg) en inkel tientalle [[otosnelweeg]] (A-weeg). De modern rieksweeg stamme vaan 't Riekswegeplan vaan 1927. In 1936 völde me dat aon mèt de verheffing vaan sommege rieksweeg tot otosnelweeg; nao d'n oorlog begós me die aon te lègke. De rieksweeg zien gedach vaanoet [[Amsterdam]]: Rieksweeg 1 tot 10 loupe allemaol vaanoet die stad (of waore zoe gepland, wie Rieksweeg 3).
====Spoorwegenèt====
D'n ierste [[spoorweeg]] in Nederland woort in [[1839]] geëupend tösse [[Amsterdam]] en [[Haarlem]]. Allewijl loupe intercitylijne nao alle provincies vaan 't land; daoneve gief 't stoptreine, (op sommege intercitytrajekte) sneltreine en hoegesnelheidslijne. Internationaol treine kinne zoewel stoptreine es intercitytreine of hoegesnelheidstreine zien. 't Gief versjèllende toeristische spoorweeg, wie 't [[Miljoanelientsje|Mieljoenelijnsje]] in 't Heuvelland. De [[Nederlandse Spoorweeg]] zien vaanaajds 'n euverheidsbedrief (sinds jaore in 't perces vaan verzelfstandeging); aongezeen 't nèt geprivatiseerd is, zien ze neet mie d'n einegen exploitant. Concurrente - [[Arriva]], [[Veolia Transport Nederland|Veolia]], [[Syntus]], [[Connexxion]] - beperke ziech evels tot regionaol lijne.
====Vleegverkier====
Groetste vleegveld vaan Nederland is mèt aofstand [[Schiphol]], in de gemeinte [[Haarlemmermeer]]. Aander commercieel vleegvelder zien [[Welschap]] (eigelek Vliegbasis [[Eindhove]]), [[Groningen Airport Eelde]] (gemeinte [[Tynaarlo (gemeinte)|Tynaarlo]]), [[Mestreech Aoke Airport]] (gemeinte [[Baek]]), [[Zestienhoven]] (eigelek 'Rotterdam The Hague Airport', gemeinte [[Rotterdam]]); aander vleegbases zien allein veur militair gebruuk of veur sport.
==Fysische geografie==
N.B.: De [[fysische geografie]] vaan de BES-eilen is zoe aanders es die vaan Europees Nederland, tot die ierste hei neet weurt behandeld.
===Geologie===
[[Plaetje:Doorsnede IJsseldal.png|thumb|Doorsnee vaan 't IJsseldel, mèt e paar väölveurkoumende groondsoorte.]]
In 't bèste deil vaan Nederland ligke de vaste gesteintes deep in de groond. Tot 't feitelek op de huugde ligk die 't noe heet, kump door de [[sedimint]]e die revere in de loup vaan de iewe höbbe aongeveurd. In 80% vaan 't land [[daagzoum|daagzuime]] sediminte vaan minder es e mieljoen jaor aajd; veur geologische begrippe oetzunderlek joonk. Daorum weurt in de Nederlandse geologie mier es in aander len versjèl gemaak tösse de groondsoorte in de bojem en de vaste gesteintes in d'n depen oondergroond.
De ajdste sediminte die in Nederland daagzuime zien te vinde in de [[heuvelrögk]]e in Centraol-Nederland: d'n [[Utreisen Heuvelrögk]], de [[Veluwe]] en de [[Sallandsen Heuvelrögk]]. Dees heuvelrögke neump me ''[[stouwwal]]le''; ze zien in de einnaolèsten [[iestied]] ([[Saalien]]) door de ieslaoge opgestouwd. Soms ligk op de stouwwalle nog [[keileim]]. In d'n [[iestied]] dao-op, 't [[Weichselien]], woorte dèkzand en (in Midde- en Zuid-Limbörg) [[löss]] aofgezat. Dit zien zoegenaomde ''[[eolische sediminte]]'', die door de wind zien achtergelaote wie Nederland 'n [[poolweuste]] waor. In de kösprovincies vint me väöl [[zieklei]]; me oondersjeit awwe en joonge zieklei. In de res vaan 't land ligk väöl [[reveerklei]]: de revere höbbe in de loup vaan de doezende jaore väöl versjèllende loupe gehad en hunne klei bedèk daorum e groet gebeed. Ouch vint me in groete deile vaan 't land [[veen]]; liegveen in 't weste, hoegveen in 't ooste. Dat lèste is allewijl gooddeils aofgegrave (zuug [[#Delfstoffe|bove]]). Direk aon de kös vint me duine (strandwalle), vaan ziezand.
Deep in de groond ligk de [[Hercynische sókkel]]; in 't zuie ligk dat minder deep en sprik me vaan 't [[Londe-Braobantmassief]]. 't [[Heuvelland]] maak dao deil vaan oet. [[Carboon]]laoge koume in 't Heuvelland aon 't oppervlak; ouch in Limbörg vint me e paar kolelaoge (oet 't Carboon). In 't [[Perm]] en [[Trias]] zatte ziech zandsteinlaoge aof. [[Kalk]]- en [[mergel]]laoge, ouch al in Zuid-Limbörg, koume oet 't [[Kriet]]. Tot slot vint me in 't zuie e paar tertiair eerdlaoge.
====Seismische activiteit====
[[Eerdsjók]]ke zien in Nederland meugelek. Nederland, 't Belsj en 't aonligkend deil vaan Duitsland zien 't geologisch actiefste gebeed in 't euveregens relatief stabiel Noordwes-Europa. Breuklijne loupe in zuidoos-noordwesriechting door 't land. Sjókke vaan 4 op de [[Momint-Magnitudesjaol]] (de gereviseerde Sjaol vaan Richter) of hoeger koume zoe um de tien jaor veur. In [[1992]] voont [[Aerdsjóddel van Remunj (1992)|'ne bezunder krachtegen eerdsjók]] vaan 5,8 plaots, mèt 't [[epicentrum]] in [[Remunj|Remund]]. Geologe hawwe eine mèt 'n krach vaan 7 op de MM-sjaol veur meugelek.<ref>[http://www.ad.nl/ad/nl/1012/Binnenland/article/detail/2901358/2011/09/10/Nederland-staat-zware-aardbeving-te-wachten.dhtml AD.nl - Nederland staat zware aardbeving te wachten]</ref> De helste sjókke höbbe hun epicentrum in Limbörg. Dit kump door 't zoezjus geneump Londe-Braobantmassief: umtot dat in Limbörg en Oos-Braobant minder deep ligk, gief 't dao minder weike groondlaoge die de sjókke kinne dempe es in Noord- of Wes-Nederland.<ref>[http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=GGT3FBLSL De Standaard Online - 'België staat zware aardbeving te wachten']</ref>
Veural in [[Groninge (provincie)|Groninge]] koume dèks eerdsjókke veur die hunnen oersprunk neet in plaottektontiek meh in gaaswinning höbbe (zuug [[#Delfstoffe|bove]]). Hun aontal en zwuurte liekene touw te numme; begin 2013 kaom dao ophef euver.<ref>[http://www.nu.nl/binnenland/3134390/twee-zware-aardschokken-in-groningen.html Nu.nl - Twee zware aardschokken in Groningen]</ref>
===Reliëf===
[[Plaetje:Panorama heuvelland Maurice van Bruggen.JPG|thumb|'t Heuvelland (hei bij [[Sjin]]) is oetzunderlek es hoeggelege stökske Nederland.]]
Oongeveer de helf vaan 't Nederlands groondgebeed ligk oonder de [[ziespiegel]]. Dit kump doortot de ziespiegel al doezende jaore stijg en de bojem, oonder aandere door inklinkend veen, daolt. Es me neet al sinds de [[middeliewe]] aon [[waterbehier]] hej gedoon, zouw haaf 't land noe oonder stoon. Waterbehier hèlt 't bouwe vaan [[dieke]], verstevege en oonderhawwe vaan [[duin]]e en 't inpoldere vaan land in (''[[landaonwinning]]''). 't Liegste punt ligk allewijl in de Zuidplaspolder (gemeinte [[Zuidplas]]) op 6,76 meter oonder zieniveau. In 't zuie en ooste ligk de groond bove de ziespiegel, meh euver 't algemein minder es 20 meter. De [[#Geologie|bove]] besjreve stouwwalle koume dao wel bove - de Veluwe zelfs tot bove de 100 meter. Ouch ligke in [[Euverijssel]] e paar geïsoleerde bergskes vaan bove de 50 meter ([[Koningsbelt]] bij Rijssen). 't Zuidooste vaan Braobant en groetde deile vaan Limbörg ligke op 't bove besjreve massief. In 't Heuvelland is de groond ouch in de lieger stökker bove de 50 meter en op väöl plaotse bove de 100 meter. De [[Völzerberg]] is mèt 321 meter 't hoegste punt vaan Europees Nederland. In Caribisch Nederland haolt me 877 meter, op [[Saba]].
===Hydrografie===
[[Plaetje:2007-02-16 10.30 Erlecom, zicht op de Waal foto2.JPG|thumb|De Waal bij hoeg water.]]
Nederland ligk in 't stroumgebeed vaan drei groete [[reveer|revere]], de [[Rien]], de [[Maos]] en de [[Schelde]], die in 't land oetmunde en ziech hendeg (ouch mètein) vertekke. In de provincies Zieland en Zuid-Holland verbreie ziech de oonderluip vaan de revere tot [[zie-erm]]. Dit gebeed heet zoewel kinmerke vaan 'nen [[delta]] en vaan 'n [[estuarium]] (dit kump door de snel struimende Noordzie). D'n [[IJssel]] (de noordeleken tak vaan de Rien) dao-entege vörmp 'nen echten delta. 't [[Debiet]] vaan de Rien is gemiddeld oongeveer 2200m³/s, varierend vaan 1250 in de zomer tot 3250 in de winter. 't Verdampe in werm maond weurt gecompenseerd door d'n aonveur vaan [[smeltwater]] in deenzelfden tied. Dit gelt evels neet veur de Maos, wat 'n typische regereveer is. Maondgemiddelde loupe dao oeterein vaan 45 tot 660m³/s, mèt maxima roond de 3000 (in jaore tot väöl Limbörgse dörper oonderluipe) en minima vaan mer e paor m³/s (daan ligk de bèdding zoe good wie droeg). Probleme mèt [[watervervojling]] waore in de jaore nao d'n Twiede Wereldoorlog hendeg groet, meh zien de lèste jaore aofgenome, door beter behier ouch in 't Belsj, Fraankriek en Duitsland.
Door [[waterwerke]] in d'n twintegsten iew - [[Zuiderziewerke]] en [[Deltawerke]] - is de hydrografie vaan Nederland sterk veranderd. De lengde vaan de köslijn leep mèt twie daarde trök, en väöl kunsmaotege binnenmere zien oontstande. 't [[IJsselmeer]] en 't [[Markermeer]] zien de groetste; wijer ligke in dat gebeed nog zoegeneumde ''[[boezem]]s'' of randmere wie 't [[Veluwemeer]] en 't [[Ketelmeer]]. In 't zuidweste zien aw zie-erm wie 't [[Haringvliet]], de [[Grevelingen (water)|Grevelingen]] en 't [[Veerse Meer]] (veurheer ''Veerse Gat'') ouch binnemere gewore. De mere in Friesland zien awwer, meh veur e groet deil ouch 't gevolg vaan minseleke activiteit, i.c. de törfwinning. Klein peulkes vaan natuurleken oersprunk ([[pingo]]rewiene, relikte oet de [[iestied|iestije]]) vint me beveurbeeld op de [[Veluwe]] ([[Uddelermeer]]).
====Polders====
[[Plaetje:Pumping engine Cruquius.jpg|thumb|Gemaol Cruquius, gebruuk veur 't droeglègke en -hawwe vaan de Haarlemmermeer.]]
Wie [[#Reliëf|bove]] gezag ligk e groet deil vaan Nederland oonder de ziespiegel en deit me al sinds de middeliewe aon waterbehier. Toen ouch is me begós mèt 't aonlègke vaan [[polder]]s: droeggelagte groond dee zoonder waterbehier oonder zouw loupe. Aonvenkelek deeg me dat door droegvallende grun (''[[wad]]de'', ''[[kwelder]]s'', ''[[schor]]re'', ''slikke'') door 'nen [[diek]] te umgeve; 't nui land veel daan dèks spontaon droeg of leegsjöppe waor genoog. In de vreugmodernen tied begós me [[windmeule]]s in te zètte, zoetot me ouch ganse mere (die get deper waore es de vreuger polders) kós droeglègke. Zoe góng dat in Noord-Holland mèt oonder mie de [[Schermer]], [[Beemster]], [[Wormer]] en [[Purmer]]. Allein 't [[Haarlemmermeer]], wat groeter en gevierleker waor, mós wachte tot de oetvinding vaan 't [[stoumgemaol]] in de [[negentienden iew]]. Dieselgemaole en elektrische gemaole, wie ouch de gemachineerden aonlègk vaan dieke en [[dam (waterkiering)|dam]]me, maakde de groetsjaolege [[IJsselmeerpolders]] ([[Wieringermeer]], [[Noordoostpolder]], Oostelek en Zuidelek [[Flevoland]]) meugelek.
===Klimaot===
Nederland heet, volges [[Köppen]], e Cfb-[[klimaot]], e gemaoteg zieklimaot mèt rege 't gans jaor door. 't Neerslaaggemiddelde ligk roond de 800 [[millimeter|mm]] per jaor. Zieland en Midde-Limbörg zien bezunder droeg; de [[Veluwe]] en Zuid-Limbörg zien belaankriek nater es gemiddeld, door de aonwezegheid vaan heuvele. Aon de kös heet me roond de 1600 zonore per jaor, nao 't binneland touw weurt dat minder mèt es deepdepunt 1450 in d'n [[Achterhook]] (landelek gemiddelde: 1524). De jaortemperatuur laog tösse 1971 en 2000 op 9,8°C; door 't breujkaseffek ligk dat de lèste jaore hoeger. Kaajdste maond is [[januari]], wermste is [[juli]] (aofgoond op de gansen daag).
De weerciefers veur [[De Bilt]] (provincie [[Utrei (provincie)|Utrei]]; standplaots vaan 't [[Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut|KNMI]]) in de periood 1971-2000 zien de volgende:<ref>[http://www.knmi.nl/klimatologie/normalen1971-2000/per_station/stn260/4-normalen/260_debilt.pdf Gemiddeldes veur De Bilt]</ref><ref>[http://www.knmi.nl/klimatologie/normalen1971-2000/per_station/stn260/5-extremen/260_extremen.pdf Extreme veur De Bilt]</ref>
{| class="wikitable" style="color:black;"
|- style="font-size:90%; background-color:#eeeeee;">
!Maond
!abbr="jannwarie"|jan
!abbr="fibberwarie"|fib
!abbr="miert"|mrt
!abbr="aprèl"|apr
!abbr="mei"|mei
!abbr="juni"|jun
!abbr="juli"|jul
!abbr="augustus"|aug
!abbr="september"|sep
!abbr="oktober"|okt
!abbr="november"|nov
!abbr="december"|dec
| style="background-color:#eeeeee; border-left-width:medium;" | '''Jaor'''
|-
!hoegste maximum in °C
|15,1
|16,9
|21,8
|26,9
|32,0
|33,9
|34,9
|35,3
|30,1
|26,5
|17,7
|15,3
| style="border-left-width:medium;" | 35,3
|-
! gemiddeld maximum in °C
|5,2
|6,1
|9,6
|12,9
|17,6
|19,8
|22,1
|22,3
|18,7
|14,2
|9,1
|6,4
| style="border-left-width:medium;" | 13,7
|-
! daaggemiddelde in °C
| 2,8
| 3,0
| 5,8
| 8,3
| 12,7
| 15,2
| 17,4
| 17,2
| 14,2
| 10,3
| 6,2
| 4,0
| style="border-left-width:medium;" | 9,8
|-
! gemiddeld minimum in °C
| 0,0
| -0,1
| 2,0
| 3,5
| 7,5
| 10,2
| 12,5
| 12,0
| 9,6
| 6,5
| 3,2
| 1,3
| style="border-left-width:medium;" | 5,7
|-
! liegste minimum in °C
| -18,3
| -14,6
| -13,9
| -6,6
| -2,5
| 0,2
| 4,0
| 4,4
| -0,7
| -5,1
| -8,9
| -13,4
| style="border-left-width:medium;" | -18,3
|-
! neerslaag in mm
| 67,0
| 47,5
| 65,4
| 44,5
| 61,5
| 71,7
| 70,0
| 58,2
| 72
| 77,1
| 81,2
| 76,8
| style="border-left-width:medium;" | 792,9
|}
===Levende natuur===
[[Plaetje:Seehund.jpg|thumb|Gewoene ziehoond.]]
[[Plaetje:TundraVole23.jpg|thumb|Noordse weulmoes.]]
[[Plaetje:Anser anser (aka).jpg|thumb|Grawwe gajs.]]
[[Plaetje:AlytesObstetricansMaleWithEggs.jpg|thumb|Klunkske.]]
[[Plaetje:Lycaena dispar02.jpg|thumb|Groete vuurkapel.]]
[[Biogegografie|Biogeografisch]] gezeen vèlt Nederland in 't [[Palearctisch gebeed]], boe gans de polair en gemaotegde streke vaan [[Eurazië]] bij hure. Caribisch Nederland huurt bij 't [[Neotropisch gebeed]].
====Flora====
Nederlandse botanici deile 't land dèks in [[floradistrik]]te (ouch wel ''plantegeografische distrikte'') in. Väöl plantesaorte, veural de zeldzamer, zien wat Nederland betröf exclusief te vinde in Zuid-Limbörg; dat is 't [[Zuid-Limbörgs distrik]]. De flora in de res vaan Nederland is verwanter en kint de volgende distrikte: de [[Pleistoceen distrik]]te (op de droeger en hoeger gelege deile vaan 't land), 't [[fluviatiel distrik]] (in de stroumdale vaan groete en middelgroete revere, boete de Maos in Zuid-Limbörg), de [[hafdistrik]]te (in 't noorde en noordweste) en de [[duindistrik]]te (aon de kös). Drei vaan die veer distrikte zien (wie de miervoudege naome al aongeve) wijer verdeild in kleinder distrikte. De zie vörmp 't [[maritiem distrik]]. Tot slot oondersjeit me (sinds relatief kort) nog 'n categorie floradistrikte die door minseleke activiteit zien gevörmp: 't [[urbaan distrik]] en 't [[IJsselmeerpolderdistrik]]. In Nederland zien oongeveer 1400 soorte [[vaatplante]] bekind, zoewie nog 600 [[mos]]soorte en hoonderde [[alge]].
====Käöme====
't Gief in Nederland hoonderde soorte [[koorsmos]]se ([[symbioos|symbiotische]] kolonies vaan [[alge]] en [[käöme]]). Ouch zien zeker 4.000 [[paddesteul]] bekind.
====Fauna====
De Nederlandse fauna is veur e groet deil recint: ze heet ziech nao de lèsten iestied gevesteg. Dit is ouch logisch, aongezeen de poolweuste en toendra vaan toen gein biotope vaan groete biodiversiteit zien.
=====Zoogdiere=====
In Nederland leve good viefteg oersprunkeleke soorte [[zoogdiere]], es me de gereïntroduceerde soorte mètrekent. 't Euvergroet deil besteit oet [[knaagdiere]], [[vleermuis]] en [[spitsmuis]]. Groeter soorte dao-entege zien oonder mie de [[gewoene ziehoond]] (''Phoca vitulina''), de [[broenvès]] (''Phocoena phocoena'') en de [[fóks]] (''Vulpes vulpes''). 'n Oondersoort vaan de [[Noordse weulmoes]] (''Microtus oeconomus arenicola'') leef oonder mie in de [[Biesbos]] en is bezunder es [[endemisch]] zoogdier in Nederland.<ref>[http://www.zoogdiervereniging.nl/noordsewoelmuis Zoogdiervereniging.nl - Startpagina Noordse woelmuis]</ref> Algemein soorte wie de [[knien]] (''Oryctolagus cuniculus''), de [[brojn rat]] (''Rattus norvegicus'') en de [[zwarte rat]] (''R. rattus'') zien oetheims (meh ingebörgerd en daorum koelek nog es [[exoot|exote]] gezeen). Exote vaan lateren tied zien oonder mie de [[muskusrat]] (''Ondatra zibethicus''), de verwèlderde [[kat]] (''Felis catus'') en de [[wasbeer]] (''Procyon lotor''). Verdwene es inheims dier meh nog presint es [[daolgas]] zien d'n [[toemeleer]] (''Tursiops truncatus''), de [[gewoenen dolfien]] (''Delphinus delphis'') en sinds 2011 weer de [[wouf]] (''Canis lupus'').<ref>[http://www.nu.nl/wetenschap/2605385/vrijwel-zeker-wolf-in-nederland-gezien.html Nu.nl - Vrijwel zeker wolf in Nederland gezien]</ref><ref>[http://www.natuurmonumenten.nl/content/is-de-wolf-welkom Natuurmonumenten - Is de wolf welkom?]</ref> Gans verdwene is d'n [[Europese nerts]] (''Mustela lutreola''); vaan d'n [[lóks|Euraziatische lynx]] (''Lynx lynx'') is dat oonzeker.<ref>[http://waarneming.nl/soort/maps/392?from=1991-09-20&to=2011-09-20&grid=5000&prov=0&only_valid=0 Waarneming.nl - ''Lynx lynx'' in de lèste twinteg jaor]</ref> Weer ingeveurd zien d'n [[otter]] (''Lutra lutra'')<ref>[http://www.otter.wur.nl/NL/ Waarnemingen UR - Monitoring herintroductie van de otter]</ref> en de [[bever]] (''Castor fiber'').<ref>[http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/science/1994/b.a.nolet/ Rijksuniversiteit Groningen - Dissertaties - Return of the beaver to the Netherlands : viability and prospects of a re-introduced population]</ref>
=====Veugel=====
't Aontal veugel in Nederland ligk bove de 200, es me teminste [[daolgas]]te mètrekent. De lèste jaore is 't aontal soorte ieder touw- es aofgenome; neet in 't minste doortot 't klimaot aontrèkkeleker weurt veur subtropische soorte wie de [[bije-eter]] (''Meropus apiaster'').<ref>[http://www.vogelbescherming.nl/nl/vogels_kijken/vogelgids/zoekresultaat/detailpagina/q/vogel/7 Vogelbescherming Nederland - Bijeneter]</ref> Soorte wie de [[hoesmösj]] (''Passer domesticus'') zien door veranderende bouwtrends hendeg trökgeloupe;<ref>[http://www.sovon.nl/soorten.asp?euring=15910&lang=nl SOVON Vogeloonderzeuk - Hoesmösj]</ref><ref>[http://www.vogelbescherming.nl/nl/vogels_kijken/vogelgids/zoekresultaat/detailpagina/q/vogel/92 Vogelbescherming Nederland - Huismus]</ref> de [[merel]] (''Turdus merula'') is allewijl de mies veurkoumende vogel.<ref>[http://www.vogelbescherming.nl/nl/vogels_kijken/vogelgids/zoekresultaat/detailpagina/q/vogel/143 Vogelbescherming Nederland - Merel]</ref> De [[grawwe gajs]] (''Anser anser'') is de lèste decennia vaan [[wintergas]] nao standvogel gegaange.<ref>[http://www.vogelbescherming.nl/nl/vogels_kijken/vogelgids/zoekresultaat/detailpagina/q/vogel/61 Vogelbescherming Nederland - Grauwe gans]</ref> De [[raof]] (''Corvus corax'') is mèt succes obbenuits oetgezat naotot 'r in Nederland waor oetgestorve.<ref>[http://www.vogelbescherming.nl/vogels_kijken/vogelgids/zoekresultaat/detailpagina/q/vogel/172/tab/Aantal Vogelbescherming Nederland - Raaf - Aantal & Trend]</ref> 'ne Spectaculairen doortrèkker is de [[kroenekraon]] (''Grus grus'').<ref>[http://www.sovon.nl/soorten.asp?euring=4330&lang=nl SOVON Vogeloonderzeuk - Kroenekraon]</ref> Tropische veugel hawwe ziech in 'n urbaan umgeving dèks es exoot, wie de [[halsbandparkiet]] (''Psittacula krameri'')<ref>[http://www.sovon.nl/soorten.asp?euring=7120&lang=nl SOVON Vogeloonderzeuk - Halsbandparkiet]</ref><ref>[http://www.vogelbescherming.nl/nl/vogels_kijken/vogelgids/zoekresultaat/detailpagina/q/vogel/83 Vogelbescherming Nederland - Halsbandparkiet]</ref> en d'n [[heilegen ibis]] (''Threskiornis aethiopicus'').<ref>[http://www.sovon.nl/soorten.asp?euring=1420&lang=nl SOVON Vogeloonderzeuk - Heilegen ibis]</ref><ref>[http://www.vogelbescherming.nl/nl/vogels_kijken/vogelgids/zoekresultaat/detailpagina/q/vogel/86 Vogelbescherming Nederland - Heilige ibis]</ref>
=====Reptiele, amfibieë en vèsse=====
Nederland is relatief erm aon [[reptiele]], wat ziech liet verklaore oet de [[kaajdbleujetegheid]] vaan die diere. Vief soorte [[herdisse]] en drei soorte [[slange]] zien inheims. Bij die slange geit 't um de [[rinkslang]] (''Natrix natrix''), d'n [[adder]] (''Vipera berus'') en de [[gladde slang]] (''Coronella austriaca''). De slange koume in groete deile vaan 't land veur, meh 't frequintste op de [[Veluwe]] en de [[Drenthe|Drentse]] zandgrun. De herdisse koume 't mieste veur in Zuid-Limbörg; sommege soorte zien daobove gaaroet neet te vinde. Es exote koume versjèllende [[sjèldpadde]] veur, veural de [[roedwangsjèldpad]] (''Trachemys scripta elegans'') en de [[bietsjèldpad]] (''Chelydra serpentina''). De [[Europese moerassjèldpad]] (''Emys orbicularis'') weurt soms es daolgas gezeen.
[[Amfibieë]] zien mèt 14 soorte vertrooje, 5 [[salamanders]] en 9 [[kwakkers en króddele|kwakkers en padde]]. De [[brojne kwakker]] (''Rana temporaria'') en de [[gewoen pad]] (''Bufo bufo'') zien de algemeinste. Zeldzaomer zien 't [[kleunkske|klunkske]] (''Alytes obstetricans'') en de [[geelvuurboekpad]] (''Bombina variegata''), welke lèste allein in Zuid-Limbörg veurkump.
In de Nederlandse [[zeut water|zeute waters]] vint me good zesteg soorte vèsse, exote inbegrepe. Daoboete koume nog versjèllende soorte in de [[Noordzie]] veur.
=====Kapelle=====
[[Sjöbvleugelege|Kapelle en motte]] zien in Nederland mèt hoonderde soorte, meh in d'n [[twintegsten iew]] zien ze wel in aontal achteroet gegaange, e perces wat nog ummer wijer geit. Verdwene zien beveurbeeld de [[roej vuurkapel]] (''Palaeochrysophanus hippothoe'') en de [[zèlvervlek]] (''Boloria euphrosyne''); 't [[gentiaanbluiwke|duingentiaanbluiwke]] (''Maculinea alcon arenaria'') kaom allein in Nederland veur en is noe es oondersoort zelfs gans oetgestorve. Ouch de in Nederland endemische oondersoort vaan de [[groete vuurkapel]] (''Lycaena dispar batava'') is intösse irnsteg bedreig.<ref>[http://www.vlinderstichting.nl/pdf/rodelijstrapport.pdf Roej Lies vaan kapelle]</ref> Zelfs 'n tot veur kort extreem algemein soort wie d'n [[daagpauwoug]] (''Aglais io'') heet las vaan de klimaotverandering.<ref>[http://www.nu.nl/wetenschap/2168707/dagpauwoog-profiteert-van-normale-winter.html Nu.nl - Dagpauwoog profiteert van normale winter]</ref> Toch koume ouch aoventouw nui soorte kapelle 't land binne.<ref>[http://www.vlinderstichting.nl/actueel.php?id=8&nieuwsid=1119 Vlinderstichting - Twee nieuwe nachtvlinders in Nederland]</ref>
===Natuurbehaajd===
De [[Nationaol Park Veluwezoom|Veluwezoom]] en de [[Hoge Veluwe]] waore in [[1930]]<ref>[http://www.natuurmonumenten.nl/aankopen-uit-1930-worthrhederheide-beekhuizen-en-herikhuizen Natuurmonumenten.nl - Aankopen uit 1930]</ref> resp. [[1935]]<ref>[https://www.ede.nl/gemeente/gemeentearchief/kennisbank/6-landbouw-visserij-natuurbeheer-en-milieu/hoge-veluwe-nationale-park-de/ Gemeinte Ede - Nationaal park De Hoge Veluwe]</ref> de ierste [[nationaol park]]e vaan Nederland.<ref>[http://www.nationaalpark.nl/documents/nationale-parken.xml?lang=nl 't Stèlsel vaan nationaol parke]</ref> Allewijl (2013) gief 't 'rs twinteg, verdeild euver alle provincies boete Flevoland.<ref>[http://www.nationaalpark.nl/documents/nationale-parken/op-de-kaart.xml?lang=nl Kaart mèt alle nationaol parke]</ref> Ouch de BES-eilen kinne nationaol parke.<ref>[http://www.changemagazine.nl/dutch-caribbean/caribisch-nederland-in-vogelvlucht Caribisch Nederland in vogelvlucht]</ref> Daoneve gief 't nog [[Natura 2000]]-gebeje. De aonwiezing en oontwikkeling daovaan is nog in volle gaank.<ref>[http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/natuur/natura-2000 Rijksoverheid.nl - Natura 2000]</ref> Nederland, wat begin negentienden iew bekans compleet oontbos waor,<ref>[http://www.probos.net/bosdigitaal/html/doc_geschiedenis_txt.html Probos.net - Geschiedenis vann ons bos]</ref> kint väöl [[nui natuur]] die bewus veur dat doel is aongeplant. E spectaculair veurbeeld zien de [[Oostvaardersplasse]] in [[Flevoland]].<ref>[http://www.nieuwenatuur.nl/index.php?id=1 Nieuwe Natuur.nl]</ref>
Veur 't natuurbehaajd zien ouch zoegenaomde [[roej lies]]te opgestèld vaan verdwene of verdwijnende dier- en plantesoorte. Anno 2013 bestoon in Nederland roej lieste vaan [[vaatplante]], [[mosse]], [[koorsmosse]], [[paddesteul]], [[platwörm]], [[weikdiere]], [[kapelle]], [[eindaagsvlege]], [[sprokke]] (kokerjóffers), [[sjiere]], [[bije]], [[sprinkhaone]] en [[kriekele]], [[steinvlege]], [[vèsse]], [[amfibieë]], [[reptiele]], [[veugel]] en [[zoogdiere]].<ref>[http://mineleni.nederlandsesoorten.nl/get?site=lnv.db&view=lnv.db&page_alias=zoekwet&show=legislationList&legislation=Rode%20Lijsten Ministerie vaan Economische Zakes, Landbouw en Innovatie - Roej lieste]</ref>
==Demografie==
[[Plaetje:Density Netherlands 2007.png|thumb|Bevolkingsdeechde in Nederland, per wiek of naobersjap; vol roed is 2000 inw./km².]]
Nederland heet oongeveer 16,7 mieljoen inwoeners en steit daomèt roond de zestegste plaots op de lies vaan len nao bevolking (de exakte plaots kin variëre). Dit gief 'n bevolkingsdeechde vaan 397 inwoeners/km²; mèt 't water neet mètgerekend is dit zelfs 487 km².
=== Bevolkingsoontwikkeling ===
De Nederlandse bevolking is in d'n twintegsten iew oongeveer lineair gegreujd mèt get mier es 100.000 lui per jaor. Nao 1950 naom de greuj in relatief ciefers aof, door achterein netto [[emigratie]] en trökloupende [[houweleksvröchbaarheid]]. Wel heet Nederland vaan de jaore zesteg tot in de jaore nul veural 'n netto immigratie gekind. Allewijl ligk 't greujciefer op 0,39% (eint vaan de liegste op de wereld); 't geboorteciefer ligk op 10,3 per 1.000 (vergeliekbaar lieg), 't sterfteciefer op 8,78 per 1.000. De levesverwachting is 79,55 jao: 76,94 jaor veur manslui en 84,30 jaor veur vrouwlui. De verhajding manslui:vrouwlui is bij de geboorte oongeveer 21:20; bij de ganse bevolking ieder 49:50, door 't groet versjèl in levesverwachting. De hoeg (en stijgende) levesverwachting, 't lieg geboorteciefer en de aofgenome immigratie make tot de Nederlandse bevolking verawwert.
=== Urbanisatie ===
De verdeiling vaan de bevolking euver 't land is get oongewoen: oondaanks de hoeg bevolkingsdeechde kint 't land gein stei vaan mier es ein mieljoen inwoeners. Wel make de veer groetste gemeintes - [[Amsterdam]], [[Rotterdam]], [[D'n Haag]] en [[Utrei (stad)|Utrei]] - mèt nog väöl aander middelgroete stei (boe-oonder [[Almere]], zevende stad vaan 't land), klein stei en versteidelekde dörper deil oet vaan de [[Randstad]], e groet urbaan gebeed in [[Wes-Nederland]] boe intösse 7 mieljoen lui woene. De twiede groetste bevolkingsconcentratie vint me in [[Noord-Braobant]], boe oonder mie de vijfde, zesde en negende stad te vinde zien ([[Eindhove]], [[Tilburg]] en [[Breda]] respectievelek). Aander concentraties zien te vinde in zuidelek Limbörg ([[Mestreech]], [[Zittert-Gelaen]] en [[Parksjtad Limburg]]), zuidelek Gelderland ([[Nimwege]], [[Arnhem]] en [[Apeldoorn]]); en [[Twente]] ([[Enschede]] en [[Hengelo]]); de stad [[Groninge (stad)|Groninge]], de achste vaan 't land, vörmp gooddeils allein e steidelek gebeed. In de Nederlandse [[Ruimdeleke Ordening]] weurt mèt 't begrip ''[[stadsgewes]]'' gewèrk.
=== Etnische verdeiling ===
Oongeveer 80% vaan de Nederlandse bevolking is etnische Nederlander. Vaan de aander 20% kump gein inkel gróp bove de 2,5% percint oet. De [[Turkije|Turke]] make oongeveer 2,3% percint oet, zoe good wie de (gooddeils geïntegreerde) [[Indonesië|Indiërs]] en de [[Duitsland|Pruse]] (die veural in Limbörg woene). [[Marokko|Marokkane]] en [[Suriname]]rs koume op get mier es 2%. De mieste Marokkane zien [[Berbers]]; Surinamers zien te verdeile in [[creole|Creoolse]] en [[Hindoestaanse Surinamers]]. Kleinder gróppe zien Antilliane (sinds 2010 oonder veer veendele verdeild), [[China|Chineze]], [[Pole]] en [[Kaapverdië|Kaapverdiane]], welke lèste veural in Rotterdam woene. [[Spaanje|Spanjole]], [[Italië|Italiane]] en [[Griekeland|Grieke]], die hei oets mèt väöl es gasarbeiers wèrkde, zien gooddeils [[remigratie|geremigreerd]]. Tot slot vint me hei nog klein gemeinsjappe vaan vlöchtelinge.
De Nederlanders hure genetisch gezeen veural tot de [[haplogróp]]pe R1b (70%) en I (25%). Mèt dat hoeg percentaasj R1b liekene de Nederlanders väöl op de Britte en minder op de Franse en Pruse. Binne de gróp R1b is de subgróp R1b1b2a1 de frequintste.
=== Taole ===
[[Plaetje:Exmorra 02.JPG|thumb|'t Fries is in Friesland bestuurstaol neve 't Nederlands.]]
[[Plaetje:DomTorenUtrechtNederland.jpg|thumb|Domkèrk en -torie in Utrei; kathedraol veur de Reformatie, noe protestants.]]
[[Plaetje:Merkez Moskee Deventer.jpg|thumb|Merkezmoskee in Deventer.]]
[[Plaetje:Murugan-Temple-Roermond-1.JPG|thumb|Hindoeïstische Moeroegantempel in Remunj.]]
Feitelek is [[Nederlands]] de officieel taol vaan 't land, allewel tot dit neet expliciet in de groondwèt steit gesjreve. 't [[Westerlauwers Fries|Fries]] heet 'nen officiële status (erkind volges chapiter 3 vaan 't [[Europees Haandvest vör regionaal tale en tale van minderhede|Europees Handves]]) in de ganse provincie [[Friesland]] en weurt dao op 't platteland nog vrij väöl gesproke. Erkind es streektaole zien 't [[Nedersaksisch]] (groof-eweg de provincies [[Groninge (provincie)|Groninge]], [[Drenthe]], [[Euverijssel]] en gooddeils [[Gelderland]]; zuug 't artikel veur 'n perceizer definitie), wat nogal in verval is, en 't [[Limbörgs]] in de provincie [[Nederlands Limburg|Limbörg]], wat dao nog ummertouw zoewel in de stei es op 't land door lui vaan alle leeftije weurt gesproke. Ouch in 't weste vaan 't land weure [[dialek]]te gesproke (in versjèllende graode vaan conservatie), die evels neet weure erkind umtot ze inger mèt de oontwikkeling vaan 't Standaardnederlands verboonde zien.
Op [[Bonaire]] sprik me e [[Papiamento|Papiaments]] dialek, op [[Sint Eustatius]] en [[Saba]] huurt me [[Ingels]]e dialekte. De volkstaole genete groete maote vaan erkinning; zoe weurt dao oonderwies in 't Papiamento en Ingels gegeve.
[[Jiddisch]] en [[Romani]] (''Zigeundertaol(e)'') genete erkinning es ''taole vaan minderhede''. Ze weure evels neet väöl (mie) gesproke; 't in Nederland geworteld Jiddisch dialek moot zoe good wie oetgestorve zien.<ref>[http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=yih Westelek Jiddisch] bij Ehtnologue.com. Me heet 't euver 'n wereldwij populatie vaan mer 5.400 lui, verdeild euver versjèllende len in Wes-Europa.</ref> Aander taole vaan minderhede zien in d'n twintegsten iew mètgebrach, zoewie ([[Kantonees]]) [[Chinees]], [[Turks]], [[Koerdisch]], ([[Maghrebijns]]) [[Arabisch]], ([[Riffijns]]) [[Berbertaole|Berbers]], [[Papiamento]], [[Sranantongo]] (Surinaams), ([[Sarnami]]) [[Hindi]] en [[Kaapverdiaans|Kaapverdiaans Creool]]. Veural Chineze hawwe hun taol generaties laank oonderein aon, Surinamers dao-entege goon in Nederland gawwer euver op 't Nederlands.
Op sjaol liert me ouch vreem taole spreke, in 't bezunder [[Ingels]], wat door de mieste Nederlanders weurt gesproke en verstande, en in minder maote [[Frans]] en [[Duits]]. Op gymnasia liert me [[Latien]] en [[Aajdgrieks]].
===Religie===
Nederland is de aofgeloupe decennia sterk oontkèrkelek. In 2005 hóng 41% vaan de Nederlanders gein georganiseerde religie aon. Vaan de aandere geit e groet deil mer sporadisch nao de kèrk. Vaanajds evels waor Nederland sterk sociologisch verdeild euver religieus lijne. [[Katholiek]] zien ze in de provincies [[Noord-Braobant]] (boete 't [[Land vaan Altena]]) en [[Nederlands Limburg|Limbörg]], in väöl plaotse in [[Noord-Holland]], in sommege plaotse in [[Zuid-Holland]] en [[Utrei (provincie)|Utrech]], in oostelek [[Twente]] (provincie [[Euverijssel]]), in 't [[Riek van Nimwaege|Riek vaan Nimwege]] en de [[Liemers]] (Gelderland) en in de gemeinte [[Hulst (gemeinte)|Hulst]] (Zieland), [[protestantisme|protestants]] op de mieste aander plaotse.<ref>[[:Plaetje:Nederlandgodsdienst1849.PNG|Religies in Nederland bij de volkstèlling vaan 1849]]</ref> Dit versjèl is gooddeils oontstande in 't [[Twelfjaoreg Bestand]] (zuug [[#Historie|oonder]]): de katholieke deile vaan Nederland laoge toen ofwel in Spaons gebeed, of in lendelek gebeed boe 'ne plaotseleken ambshier 't katholicisme besjermde.
====Katholicisme====
't Roems-Katholicisme is georganiseerd in de [[Nederlandse kèrkprovincie]]. Die is gecentreerd op 't [[aartsbisdóm Utrech]];<ref>[http://rkkerk.nl/asp/invado.asp?t=show&var=1023 Roems-kathelieke Kèrk - Kèrkprovincie]</ref> de aander [[bisdóm]]me zien [[bisdóm Groninge-Leeuwarden|Groninge-Leeuwarden]], [[bisdóm Haarlem-Amsterdam|Haarlem-Amsterdam]], [[bisdóm Rotterdam|Rotterdam]], [[bisdóm Breda|Breda]], [[bisdóm 's-Hertogenbosch|'s-Hertogenbosch]] en [[bisdóm Remunj|Remunj]].<ref>[http://rkkerk.nl/asp/invado.asp?t=show&var=1028 Roems-kathelieke Kèrk - Bisdómme]</ref> Aartsbisjop is op dit momint (2013) [[Wim Eijk]]. Heer en [[Ad Simonis]], aartsbisjop-emeritus, drage es einege Nederlanders d'n titel vaan [[kardinaol]].<ref>[http://www.rkk.nl/actualiteit/2012/detail_objectID740346_FJaar2012.html RKK.nl - Eijk kardinaal]</ref> Caribisch Nederland vèlt oonder 't [[bisdóm Willemstad]].<ref>[http://www.willemstaddiocese.org/ Site vaan 't bisdóm Willemstad]</ref>
In Nederland is ouch de [[aajd-kathelieke kèrk]] oontstande, die wel get vaan 't [[anglicanisme]] heet; ze heet allewijl good 5.000 lede.<ref>[http://www.sila.nl/5-Pages/01-Aantallen2010.html Stichting Interkerkelijke Ledenadministratie - Aantallen bij de SILA geregistreerde personen]</ref>
====Protestantisme====
't Protestantisme in Nederland vertegewoordeg veural de traditie vaan 't [[calvinisme]]; [[lutheranisme|lutheraanse]] gemeinsjappe zien mer klein. Vaanaof de zeventienden iew meh veural in de [[negentienden iew|negentienden]] en [[twintegsten iew]] heet 't väöl sjismata en aofsjeiinge gegeve, die tot 'n ooneuverziechteleke versplintering vaan 't kèrklandsjap leide. Zoe veel 't calvinisme in de negentienden iew oeterein in ''hervörmde'' en ''gerifformeerde'', wat daoveur eigelek 'tzelfde had beteikend. Sinds 2004 evels zien väöl genoetsjappe (hervörmde, gerifformeerde en lutheraanse) gefuseerd tot de zoegenaomde PKN ([[Protestantse Kèrk in Nederland]]).<br>
Genoetsjappe of gemeintes zien te sortere nao theologische oriëntatie, in de ierste plaots in [[orthodox protestantisme|orthodox]] en [[vrijzinneg protestantisme|vrijzinneg]]. Binne de orthodoxe vint me ouch nog 'ultra-orthodoxe' gemeinsjappe die me ''[[bevindelek gereformeerd]]'' neump (geconcentreerd in 'ne strook vaan [[Rijssen]], gemeinte [[Rijssen-Holten]], euver Midde-Nederland tot in [[Zieland]]). In de PKN zien alle theologische hoofgróppe verzameld, meh vrijzinnege zitte dèkser in de PKN en (streng-)orthodoxe zien (väöl) dèkser boete de fusiekèrk gebleve.<br>
't Protestantisme organiseert ziech neet zoe hiërarchisch wie 't katholicisme; centraol euverlègk binne e genoetsjap vint plaots in de [[synood]]. De veurgenger weurt [[dominee]] geneump; dit is e typisch Nederlands woord.
====Aander christeleke riechtinge====
't Gief ouch klein christeleke genoetsjappe, aofkomsteg oet Amerika en dèks mèt oppervlekkege euvereinkomste mèt 't protestantisme. De [[Mormone]] höbbe 'n klein 8.000 lede<ref>[http://newsroom.lds.org/country/netherlands 'Nederland' op de website vaan de Kèrk vaan de Heilege vaan de Lèste Daog]</ref> en höbbe 'nen [[tempel]] in [[Zoetermeer]].<ref>[http://www.ldschurchtemples.com/thehague/ Website euver Tempele vaan de Mormone] (N.B.: steit boete Nederland bekind es ''The Hague Temple'')</ref> De [[Jehova's getuiges]] zien mèt good 30.000.<ref>Anoniem (2010): ''Jaarboek van Jehovah's Getuigen 2010'', Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York; geciteerd op [[:nl:Jehova's getuigen]]</ref> De [[Zevendendaagsadventiste]] höbbe oongeveer 5.000 aonhengers in Nederland zelf<ref>[http://www.adventist.nl/ Website Adventiste Nederland]</ref> en 'n aonzeenlek aontal lede in Caribisch Nederland.
====Islam====
De historie vaan d'n [[islam]] in Nederland leep laank parallel aon de historie vaan Nederlands-Indië. 'Nederlandse' moslims waore dèks Indische studente en aander immigrante. Pas mèt de groetsjaolege immigratie vaan Marokkaonse en Turkse gasarbeiers (en hun femilies, later) kaom dao veranderin in. De ierste [[moskee]] woort in [[1956]] in [[D'n Haag]] gestiech;<ref>[http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/771340/2006/06/02/Haagse-villa-met-een-minaret-wordt-50.dhtml Volkskrant.nl - Haagse villa met een minaret wordt 50]</ref> allewijl gief 't 'rs e paar hoonderd. De mieste moslims hure bij de [[soennitischen islam|soenniete]]; [[alevitisme|aleviete]], [[sji'itischen islam|sji'iete]], [[salafisme|salafiste]] en [[Ahmedijne]] (de stiechters vaan die ierste moskee) zien in de minderheid. 't Aontal moslims löp tege 't mieljoen. Vaan hun is mer good 1% vaan otochtoon aofkóms; wijer zien 't oonder mie Turke, Marokkane, Indiërs, Hindoestaanse Surinamers, Somaliërs en Bosniërs.
====Joededóm====
't [[Joededóm]] in Nederland, wat tösse 30.000 en 40.000 aonhengers kint, is geconcentreerd in [[Amsterdam]] en [[Amstelveen]]. Dao vint me versjèllende genoetsjappe, zoewel orthodox es conservatief en liberaol, wie ouch koosjer winkele. Gemeinsjappe boete de hoofstad zien miestal liberaol of neet-religieus vaan aard.
====Dharmische en Chinees religies====
't [[Hindoeïsme]] weurt gooddeils door Hindoestaanse Surinamers aongehaange; de hindoes zien in Nederland mèt oongeveer 250.000. 't [[Boeddhisme]] heet in Nederland mier aonhengers oonder otochtone es oonder allochtone; väöl vaan die boeddhistische allochtone zien Chineze. Chineze in Nederland haange ouch dèks 't [[taoïsme]] of aander Chinees religies aon.
==Cultuur==
===Erfgood en monuminte===
[[Plaetje:Kinderdijk, molen 1 tm 5 2007-03-15 12.54.JPG|thumb|Vief meules bij Kinderdijk, deil vaan de Werelderfgoodlies.]]
Nederland is mèt tien insjrievinge vertegewoordeg op de [[Werelderfgoodlies]] vaan de [[UNESCO]]; de mieste vaan die insjrievinge zien cultureel. 't Betröf hei [[Schokland]] en umgeving (gemeinte [[Noordoostpolder]]), de [[Stèlling vaan Amsterdam]] (versjèllende locaties in [[Noord-Holland]], [[Zuid-Holland]] en [[Utrei (provincie)|Utrei]]), de binnestad vaan [[Willemstad (Curaçao)|Willemstad]] ([[Curaçao]]), de [[Meules vaan Kinderdijk]] (gemeinte [[Nieuw-Lekkerland]]), 't [[Woudagemaal]] (gemeinte [[Lemsterland]]), de [[Beemster]]polder, 't [[Rietveld-Schröderhoes]] (gemeinte [[Utrech (stad)|Utrech]], zuug [[#Architectuur|oonder]] veur 'ne foto), de Grachtegordel vaan [[Amsterdam]] en 't Van Nellefebrik in [[Rotterdam]]. 't Eineg natuurmonumint op de lies is de [[Waddezie]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/statesparties/nl Nederland bij d'n UNESCO]</ref><ref>[http://www.nu.nl/binnenland/3808411/van-nellefabriek-rotterdam-werelderfgoedlijst-unesco.html Nu.nl - Van Nellefabriek Rotterdam op werelderfgoedlijst Unesco]</ref>
Nederland erkint ouch zoegenaomde ''[[rieksmonuminte]]''. Daovaan gief 't 'rs in 't land intösse good 64.000.<ref>[http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?cAction=search&cOffset=1&cLimit=25&oOrder=ASC&cSubmit=1&sProvincie=&sGemeente=&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sOmschrijving=&sCompMonNr=&sCompMonName=&sStatus=&sHoofdcategorie=&sSubcategorie=&sFunctie= Alle rieksmonuminte in Nederland]</ref> De gemeinte Amsterdam heet mèt (anno 2011) 7512 rieksmonuminte mier es 10 percint in han;<ref>[http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?cAction=search&cOffset=1&cLimit=25&oOrder=ASC&cSubmit=1&sProvincie=Noord-Holland&sGemeente=Amsterdam&sPlaats=&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sOmschrijving=&sCompMonNr=&sCompMonName=&sStatus=&sHoofdcategorie=&sSubcategorie=&sFunctie= Rieksmonuminte in de gemeinte Amsterdam]</ref> Mestreech volg es twiede mèt 1685.<ref>[http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?cAction=search&cOffset=1&cLimit=25&oOrder=ASC&cSubmit=1&sProvincie=Limburg&sGemeente=Maastricht&sPlaats=&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sOmschrijving=&sCompMonNr=&sCompMonName=&sStatus=&sHoofdcategorie=&sSubcategorie=&sFunctie= Rieksmonuminte in de gemeinte Mestreech]</ref> Op lieger niveau erkinne provincies en gemeintes ouch monuminte.<ref>[http://www.monumenten.nl/kennisbank/welke-soorten-monumenten-zijn-er Monumenten.nl - Welke soorten monumenten zijn er?]</ref>
Neve inkel gebouwe beheujt de wèt ouch [[besjermde stads- en dörpsgeziechter|stads- en dörpsgeziechter]].<ref>[http://www.cultureelerfgoed.nl/monumenten/stads-en-dorpsgezichten Cultureel erfgoed - Stads- en dorpsgezichten]</ref>
===Beeldende kuns===
====Sjèlderkuns====
[[Plaetje:Vermeer, Johannes - Woman reading a letter - ca. 1662-1663.jpg|thumb|Johannes Vermeer, ''Jóng vrouw die 'n breef leus''.]]
Nederland heet ziech 'ne groete naom gemaak in de [[sjèlderkuns]]. In de middeliewe mós me de Zuideleke Nederlen dao-in nog veur ziech laote, al had 't gebeed eine geniale sjèlder: [[Jheronymus Bosch]] (ca. 1450-1516), 'ne religieuze sjèlder. In d'n tied vaan de [[Republiek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen|Republiek]] (veural de [[zeventienden iew]], dee me ouch daoveur in Holland de ''gouwe iew'' neump) woorte veural Hollandse sjèlders wereldbekind. [[Rembrandt van Rijn]] (1606?-1669), meister vaan 't [[clair-obscur]], [[Johannes Vermeer]] (1632-1675), meister vaan de leechinval oet lestege heuk, en [[Jan Steen]] (1625?-1679) zien allein mer de bekindste. Ind negentienden iew kaom de [[Haagse Sjaol (sjèlderkuns)|Haagse Sjaol]] op, 'n gróp landsjapssjèlders, en waor d'n impressionis [[Vincent van Gogh]] (1853-1890) actief. In 't [[modernisme]] leep 't land veurop mèt [[De Stijl]], 'n gróp kunstenere die radicaal geometrische abstractie veur ouge hadde; vaan hun is [[Piet Mondriaan]] (1872-1944) de bekindste. [[Theo van Doesburg]] (1883-1931), ouch lid vaan de gróp, deeg Nederland kinnesmake mèt 't [[dadaïsme]]. Nao d'n oorlog waor Nederland, mèt [[Guillaume Cornelis Beverloo]] (''Corneille''; 1922-2010) en [[Karel Appel]] (1921-2006), eint vaan de centra veur de [[Cobra-beweging]].
====Beeldhouwkuns====
Romaanse [[beeldhouwkuns]] in Nederland beperk ziech gooddeils tot ornaminte in kèrkgebouwe. In Limbörg waor zoe eine [[Heimo]] (fl. 1170-1180) actief, nao wee me 'n ''Heimo-sjaol'' heet besjreve. Groete meisters oet de [[gotiek]] wie [[Claus Sluter]] (1350-1406) wèrkde veural boete de Nederlen, in Duitsland. Euver 't algemein steit de beeldhouwkuns in die daog nao Duitse, Franse of Vlaamse trends. In 't prèl begin vaan de [[renaissance]] waor in Limbörg [[Jan van Steffenswert]] (veur 1465-nao 1530) actief (veurbeelder in versjèllende kèrke in 't Maosland); ouch bekind woorte de [[koerbenk]] in [[Dordrech]] (Groete Kèrk). In de 'gouwen iew' haolde me dèks Vlaominge nao Nederland veur beeldhouwwerk ([[Jacob Colijns de Nole]] [1535-1601], [[Rombout Verhulst]] [1624-1698]). Daonao sleep de beeldhouwkuns in; pas in d'n [[twintegsten iew]] kaom ze weer op mèt figure wie [[Hildo Krop]] (1884-1970). 'n Belaankrieke patrones vaan de modern beeldhouwkuns is prinses Beatrix.<!--Väöl weit iech wijer neet vaan moderne beeldhouwkuns in Nederland; help miech es 't geit-->
====Architectuur====
[[Plaetje:Rietveld Schröderhuis HayKranen-7.JPG|thumb|Rietveld-Schröderhoes in Utrech.]]
Eint vaan de ajdste gebouwe in Nederland is de [[zaolkèrk]] vaan [[Lemieësj]] (gemeinte [[Vols]]), dit kèrkske weurt door sommege nog [[Karolingische kuns|Karolingisch]] geneump, is evels ieder [[romaans]]. Ouch aander veurbeelder vaan de romaanse bouwkuns moot me veural in [[Nederlands Limburg|Limbörg]] zeuke (prominente romaanse kèrke in [[Remunj]], [[Zöstere]] en [[Mestreech]]). De [[gotiek]] is wel euveral in 't land te vinde: zoe heet de [[Braobantse gotiek]], oontstande in de zuideleke Nederlen, veurnaom vertegewoordegers in oonder mie [[Den Bosch]], [[Dordrech]] en [[Middelburg]]. De bleuj vaan de börgerleke cultuur in de zeventienden iew vint me trök in 't [[Hollands classicisme]] (de [[barok]], stijl vaan de [[contra-reformatie]], moot me in Nederland neet zeuke), bij oonder mie [[Jacob van Campen]] (1596-1657; [[Paleis op d'n Dam]], [[Amsterdam]]; [[Paleis Noordeinde]], [[D'n Haag]]) en [[Pieter Post]] (1608-1669; oonder mie 't [[Raodhoes vaan Mestreech]]). In de negentienden iew regeerde ouch hei [[neoclassicisme]] en [[néo-grec]] ([[Winkel vaan Sinkel (Utrei)|Winkel vaan Sinkel]] in [[Utrei (stad)|Utrech]]); later kaom de [[neogotiek]] op. Deze stijl woort veural gebruuk bij katholieke kèrkgebouwe (sinds [[1848]]: [[Katholieke Renaissance]]), meh [[Pierre Cuypers]] (1827-1921), de veurnaomste Nederlander dee deze stijl touwpasde, kreeg ouch opdrach tot o.m. 't [[Rieksmuseum (Amsterdam)|Rieksmuseum]] in Amsterdam. Wie in de beeldende kuns braoke ouch in de architectuur de ideeë vaan De Stijl door: bekind woort veural [[Gerrit Rietveld]] (1888-1964; [[Rietveld-Schröderhoes]] in Utrech). Aander naome oet 't modernisme zien [[Willem Dudok]] (1884-1974; [[Raodhoes vaan Hilversum]]) en [[Hendrik Petrus Berlage]] (1856-1934; [[Beurs vaan Berlage|Beurs]] in Amsterdam). Nao d'n oorlog woorte [[Piet Blom]] (1934-1999; structuralistische gebouwe wie zien [[Kubushoezer]] in [[Rotterdam]] en [[Helmond]]) en [[Rem Koolhaas]] (*1944; ouch väöl gevraog in 't boeteland) bekind. E consortium boetelandse architecte deeg Nederland in [[1994]] via 't [[Groninger Museum]] ([[Groninge (stad)|Groninge]]) mèt 't [[postmodernisme]] kinnes make.
====Film====
In vergelieking mèt de naoberlen heet de Nederlandse [[film]] laank neet väöl veurgestèld. Veur e deil is dit te verklaore oet de relatief inge merret dee e land vaan 16 miljoen lui en 'n taol mèt 22 miljoen sprekers beie. 'ne Pioneer waor [[Joris Ivens]] (1898-1989), meker vaan dèks politiek geëngageerde documentaire. 'ne Wijere veuroorlogse film mèt succes waor ''Boefje'' oet 1939. Nao d'n oorlog kaom 't genre op gaank mèt de films (wie Ivens veural [[documentair]]e) vaan [[Bert Haanstra]] (1916-1997). Nog bekinder woort [[Paul Verhoeven]] (*1938), dee neet allein in Nederland väöl succes had mèt ''[[Turks Fruit (film)|Turks Fruit]]'', meh ouch in Amerika bekind woort. [[Dick Maas]] (*1951) zörgde veur [[horrorfilm]]s. De Nederlandse filmindustrie reik edersjaor de ''[[Gouden Kalf|Gouwe Kaver]]'' oet.
===Meziek===
[[Plaetje:Jan Pieterszoon Sweelinck.png|thumb|Jan Pieterszoon Sweelinck.]]
====Gecomponeerde meziek====
In de [[gecomponeerde meziek]] heet Nederland neet de rol kinne speule die 't in de sjèlderkuns späölt. Vaan de [[Nederlandse Sjaole|Nederlandse polyfoniste]] kaome 'rs mer e paar oet de Noordeleke Nederlen. De belaankriekste en alzeleve mies invloodrieke componis oet Nederland is [[Jan Pieterszoon Sweelinck]] (1562-1621), dee [[klaveer]]meziektradities oet gans Europa bijeinbrach en euver zien lierlinge es de stiechter vaan de Noord-Duitse örgelsjaol gelt. De hoegbarok is vertegewoordeg in [[Unico Wilhelm van Wassenaer]] (1692-1766), dee zien wereldbekinde ''Concerti Armonici'' 240 jaor laank oonterech aon [[Giovanni Battista Pergolesi|Pergolesi]] zien touwgesjreve. Roond 1900 waor [[Alphons Diepenbrock]] (1862-1921) actief, dee vocale muziek in d'n trant vaan [[Gustav Mahler|Mahler]] sjreef en dee lèste ouch heet beïnvlood. Prominente [[modernisme|moderniste]] waore [[Matthijs Vermeulen]] (1888-1967; veural bekind mèt symfonieë in de vrij [[atonaliteit]]) en [[Willem Pijper]] (1894-1947; 'ne [[neoclassicisme|neoclassicus]], wie de mieste Nederlandse componiste oet zienen tied Frans georiënteerd). Nao d'n Twiede Wereldoorlog woort [[Ton de Leeuw]] (1926-1996) de belaankriekste veurvechter vaan internationaol trends oet d'n [[avant-gardemeziek]]. Um häöm heer waore oonder mie [[Peter Schat]] (1935-2003), [[Jan van Vlijmen]] (1935-2004) en [[Simeon ten Holt]] (1923-2012; later bekind mèt minimal music) actief. Ouch kaom 'n bleujende [[improvisatie]]scene op, die es 'typisch Nederlands' gelt en wèrk op de grens vaan moderne [[jazz]] en gecomponeerde meziek, mèt figure wie [[Willem Breuker]] (1944-2010) en [[Mischa Mengelberg]] (*1935). [[Louis Andriessen]] (*1939) maakde internationaal naom mèt [[minimal music]] dee door [[Igor Stravinski|Stravinski]] is beïnvlood.
====Volksmeziek====
Nederlandse [[volksmeziek]] is veur e groet deil historisch, dat wèlt zègke tot de tradities die veur [[volkscultuur|folkloriste]] intrèssant zien, al in de negentienden iew bekans stèlvele. 't Gief väöl zaankbeukskes oet vreuger tije, die evels miestal allein de tekste geve en gein wijsaonduidinge höbbe. Door intensief oonderzeuk lök 't miestal de melodie bij de teks te vinde.<ref>[http://www.liederenbank.nl/ Liederenbank.nl], 'n site die dao-aon is gewijd</ref> Volksleedsjes die in Nederland in de negentienden en twintegsten iew nog woorte opgeteikend, zien gemeinelek tonaol en in majeur. Oetzunderinge beeje<!--jao, zoe sjrijfs te dat in 't Mestreechs--> [[Volendam]]<ref>[http://www.liederenbank.nl/resultaatlijst.php?zoek=1199&actie=repertoirezanger&lan=nl Repertoire vaan Trijntje Steur-Tuip oet Volendam, ingezónge in 1956] en in 't bezunder [http://www.liederenbank.nl/liedpresentatie.php?zoek=73202&lan=nl dit leed]</ref> (gemeinte [[Edam-Volendam]], Noord-Holland) en [[Hoogeloon]]<ref>[http://www.liederenbank.nl/resultaatlijst.php?zoek=1959&actie=repertoirezanger&lan=nl Repertoire vaan Harrie van Beers oet Hoogeloon, ingezónge in 1978]; in 't bezunder [http://www.liederenbank.nl/liedpresentatie.php?zoek=76505&lan=nl dit leed]</ref> (gemeinte [[Bladel]], [[Noord-Braobant]]), boe me nog nao d'n oorlog mineur-melodieë kós opteikene. Instrumentaal tradities concentrere ziech roontelum de [[kwetsjbuul|trèkzak]] en de [[blaosmuziek]], instruminte die in de negentienden iew binnekaome. Op [[Terschelling]] (provincie Friesland) heet me evels awwer muzikaal tradities behawwe (volks [[viool]]speul). De blaosmuziek is populair gebleve in [[Friesland]] (vasteland) meh veural in [[Nederlands Limburg|Limbörg]], boe eder groeter dörp wel 'n [[famfaar]] of [[hermenie]] heet. Veural in Limbörg ouch besteit 'n levendege zaankcultuur roond de [[vastelaovend]].
====Populaire meziek====
[[Plaetje:Peter Koelewijn.png|thumb|Peter Koelewijn.]]
De [[rock 'n roll]] voont in Nederland al snel naovolging, veural bij zoegenaomde [[indorock]]ers. De [[beatmeziek]] sloog ouch aon ([[Golden Earring]]), zoe good wie de [[progressieve rock]] ([[Focus (band)|Focus]]). In Volendam oontstoont de [[Palingpop]] ([[The Cats]], [[BZN]]), die sterk op Europese amusemintsmeziek trökgreep. Al in [[1960]] begós [[Peter Koelewijn]] (*1940) popmeziek in 't [[Nederlands]] te make, meh 't zouw nog tot roond 1980 dore ietot dat algemeiner woort. Wel kaom ind jaore zesteg al zenger [[Boudewijn de Groot]] (*1944) op, dee geïnspireerd waor door 't [[chanson]] en [[Bob Dylan]]. Begin jaore 1980 waor [[Doe Maar]] mèt [[ska]] en [[reggae]] in de landstaol oongekind populair. Me begós toen ouch in 't dialek te zinge ([[Normaal]], [[Janse Bagge Bend]]). Zoewel popmeziek in de standaardtaol ([[Bløf]], [[Marco Borsato]] [*1966]) es in de streektaol ([[Rowwen Hèze (band)|Rowwen Hèze]], of in allebei, wie [[Skik]] en [[De Kast]]) raakde obbenuits populair midde jaore 1990. In dat decennium kreeg Nederland ouch 'n reputatie mèt [[dance]]: [[gabber]], [[Eurohouse]] en later [[trance]] ([[DJ Tiësto]] [*1969], [[Armin van Buuren]] [*1976]). [[Hiphop]], miestal in 't Nederlands, begós in de jaore tachteg ([[Osdorp Posse]]) en woort groet in de jaore 2000.
'n Gans aander populair traditie is 't [[levesleed]], ouch wel ''smartlap'' geneump, wat ziech veur d'n oorlog bij amusemintszengers oet operatradities oontwikkelde. [[Willy Derby]] (1886-1944), [[Mary Servaes]] (''Zangeres zonder naam''; 1919-1998) en [[André Hazes]] (1951-2004) woorte dao bekind mèt, zoe good wie de producinte [[Johnny Hoes]] (1917-2011) en [[Pierre Kartner]] (*1935). 't Levesleed is dèks ing verboonde mèt de Duitse [[schlager]]traditie (die in Nederland ouch good bekind is) en flirt allewijl soms ouch mèt de popmuziek ([[Jan Smit]] [*1985]). E zier volks subgenre vaan 't levesleed steit bekind es ''[[piratemuziek]]''.
===Literatuur===
In de [[middeliewe]] woort de mieste Nederlandse literatuur in [[Braobant]] en [[Vlaandere]] geproduceerd, meh [[Heinric van Veldeke]] (ca. 1128-1190) brach 'nen tied in [[Mestreech]] door. De zuideleke [[rederiekers]]traditie sloog ind middeliewe euver nao [[Holland]]; [[Joost van den Vondel]] (1587-1679) en [[P.C. Hooft]] (1581-1647), twie vaan de groetste sjrievers oet de zeventienden iew, greujde drin op. Ouch [[Constantijn Huygens]] (1596-1687) en [[Gerbrand Andriaenszoon Bredero]] (1585-1618) woorte bekind. Oet d'n achtienden iew is de breefroman ''Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhardt'' vaan belaank. De groetste sjriever oet de negentienden iew waor [[Multatuli]] (Eduard Douwes Dekker; 1820-1887); vaanaof [[1880]] bleujde de [[poëzie]] bij de [[Tachtegers]]. Roond 1900 trok [[Louis Couperus]] (1863-1923) de aondach mèt zien rieke [[fin de siècle]]stijl, boemèt [[Ferdinand Bordewijk]] (1884-1965, [[nui zakelekheid]]) wouw aofrekene. Tegeliek mèt häöm waor [[Martinus Nijhoff]] (1894-1953) actief, de groetste Nederlandsen diechter oet de twintegsten iew. Nao d'n oorlog kaome de 'groete drei' op: [[Willem Frederik Hermans]] (1921-1995, beïnvlood door [[Jean Paul Sartre|Sartre]]), [[Gerard Reve]] (1923-2006) en [[Harry Mulisch]] (1927-2010). Ouch [[Jan Wolkers]] (1925-2007) en [[Hella Haasse]] (1918-2011) trokke in dezelfden tied de aondach. De poëzie vaan deen tied is veur e good deil bepaold door de [[Vieftegers]].
==Media==
Groetste [[gezèt]] in Nederland is [[De Telegraaf]], mèt e sterk populair karakter en 'n rechse oriëntatie. Aander daagblajer zien [[De Volkskrant]] (links en maoteg populair), [[NRC Handelsblad]] (oonaofhenkelek en elitaristisch), [[Algemeen Dagblad]] (populair en regiogeriech) en [[Trouw]] (vrijzinneg-christelek); daoneve gief 't nog get kleinder gezètte en gans get regionaol daagblajer.
Bij de [[publieken umroop|publieke]] [[radio]] en de [[televisie]] is e systeem vaan [[umroopvereineging]]e vaan krach, wat uniek veur Nederland is. 't Hèlt in tot ideologisch gekleurde umreup (beveurbeeld de socialistische [[VARA]], de katholieke [[KRO]] en d'n orthodox-protestantsen [[EO]]) same hunne zendtied verdeile euver de besjikbaar radio- en tv-kenale. Radio-oetzendinge gief 't in Nederland al sinds [[1919]], tv-oetzendinge sinds [[1951]]. Me kint (sinds [[1989]]) ouch versjèllende [[commerciëlen umroop|commercieel]] radio- en tv-kenale.
==Oonderwies en weitesjap==
[[Plaetje:Leiden - Rapenburg 73.jpg|thumb|Academiegebouw in Leiden, hoofkerteer vaan de ajdste (1575) universiteit in Nederland.]]
Nederland kint [[lierpliech]] vaan 't viefde tot 't zestiende jaor. Gemeinelek zoe vaan 't veerde tot 't twelfde jaor doorlöp 't keend de [[basissjaol]], daonao volg 't [[voortgezat oonderwies]], wat ziech vertek in [[vmbo]] (beroopsoonderwies), [[havo]] en [[vwo]] (wetensjappelek oonderwies). Vervolgopleiinge veur die drei zien respectievelek [[mbo]] (''middelbaar beroopsoonderwies''), [[hbo]] (''hoeger beroopsoonderwies'') en [[universiteit]]. Nederland tèlt veertien gesubsidieerde (twie in [[Amsterdam]], wijer in [[Groninge (stad)|Groninge]], [[Enschede]], [[Utrei (stad)|Utrei]], [[Wageningen]], [[Nimwege]], [[Delft]], [[Leiden]], [[Rotterdam]], [[Tilburg]], [[Eindhove]] en [[Mestreech]] en 'n Ope Universiteit) en vief ''erkinde'' universiteite (veur 't bedriefsleve: Nyenrode in [[Breukelen]] en Nimbas in Tilburg/Eindhove; of speciaal veur 'n levesvisie: theologische universiteite in [[Kampen]], [[Apeldoorn]] en de Universiteit veur Humanistiek in Utrei). Nederland kint de zoegenaomde [[vrijheid vaan oonderwies]], wat de ruimde gief veur veural basissjaole en middelbaar sjaole op confessionele of oonderwiesfilosofische groondslaag.
De [[Nobelpries]] is versjèllende kiere aon 'ne Nederlander oetgereik; bekinde laureaote zien [[Jacobus Henricus van 't Hoff]] ([[chemie]], 1901), [[Johannes Diderik van der Waals]] ([[natuurkunde]], 1910), [[Heike Kamerlingh Onnes]] (natuurkunde, 1913), [[Jan Tinbergen]] ([[economie]], 1969), [[Paul Crutzen]] (chemie, 1995) en [[Gerardus 't Hooft]] en [[Martinus Veltman]] (natuurkunde, 1999). Groete Nederlandse wetensjappers oet vreuger tije zien [[Christiaan Huygens]] (1629-1695), [[Anthoni van Leeuwenhoek]] (1632-1723) [[Jan Swammerdam]] (1637-1680) en [[Herman Boerhaave]] (1668-1738). De bekindste Nederlandse [[filosofie|filosofe]] zien [[Desiderius Erasmus]] (1467?-1536) en [[Spinoza|Baruch d'Espinoza]] (1632-1677).
==Sport==
[[Plaetje:Bundesarchiv Bild 183-N0716-0311, Fußball-WM, BRD - Niederlande 2-1.jpg|thumb|Nederlands voetbalèlftal op 't WK vaan 1974, veur de finale tege Wes-Duitsland.]]
De populairste sport is ouch in Nederland 't [[voetbal]]. Dit weurt in alle deile vaan 't land op amateurbasis gespäöld. Ouch bestoon twie professioneel divisies veur de maanslui ([[Ieredevisie (hierevoetbal)|Ieredevisie]] en [[Ierste Divisie|Jupiler League]]) en [[Ieredevisie (damesvoetbal)|'n klein]] veur de vrouwlui. 't [[Nederlands hierevoetbalèlftal]] huurt bij de bèste vaan de wereld meh is nog noets kampioen gewees. De populariteit en prestaties vaan 't vrouwluivoetbal blieve in Nederland evels achter. D'n aandere nationale sport is [[sjaatse]], wat in Nederland mier weurt gedoon es boe ouch op de wereld. 't Is 't populairste in Friesland; wijer geneet 't ouch populariteit in Euverijssel en de Hollande. [[Körfbal]], bekaans exclusief in Nederland gespäöld, is in 't weste en midde vaan 't land populair. [[Hockey]] is geleef oonder de [[elite]]; de Nederlandse hockeyclubs en nationaol èlftalle (maanslui en vrouwlui) hure bij de wereldtop. [[Fietserenne]] is 't bekindste in Noord-Braobant en Limbörg. Ouch in 't [[zwumme]], [[judo]], [[volleybal]] en in de [[peerdssport]] höbbe de Nederlanders naom gemaak.
== Nederland in internationaal verband ==
Nederland is sinds de opriechting lid vaan de [[Europese Unie]], de [[Raod van Europa|Raod vaan Europa]], de [[Vereinegde Naties]], de [[NAVO]], de [[OESO]], de [[WTO]] en [[EURATOM]]. Al sinds [[1944]] besteit de [[Benelux]], e samewèrkingsverband (oersprunkelek [[douane]]-unie) tösse Nederland, 't Belsj en Luxemburg.
In Nederland zien d'n [[Internationale Straafhof]] en de [[Joegoslavië-tribunaal]] gevesteg. Twie veurnaom verdraoge veur de EU woorte in de jaore negenteg in Nederland geslote: 't [[Verdraag vaan Mestreech]] en 't [[Verdraag vaan Amsterdam]].
== Historie ==
===Prehistorie===
[[Plaetje:Hunebed D14 eexterhalte.jpg|thumb|Hunebèd D14 in Drenthe. Hunebèdder associeert me mèt de Treisterbekercultuur.]]
[[Prehistorie|Prehistorische]] voondste zien in Nederland dèkser in 't ooste es in 't weste gedoon, umtot 't ummer waterriek en lieggelege weste dèks oonderleep of moerasgebeed waor. Ouch waor in [[iestied|iestije]] 't noorde dèks [[ieskap|vergletsjerd]] of [[poolweuste]], zoetot artefacte oet die periode dèkser in 't zuie zien te vinde.
Oeraw voondste deeg me in Limbörg; 't [[Belvédèremets]] moot mesjiens zelfs aon d'n [[Heidelbergmins]] weure touwgesjreve.<ref>[http://www.canonvanlimburg.nl/index.php?chapter=17&page_id=18 Canon van Limburg - Het Belvédère-mes]</ref> Oet Noord- en Oos-Nederland zien inkel voondste oet 't midde-[[paleolithicum]] bekind, geassocieerd mèt [[Neanderthaler]]s.<ref>[http://www.archeoforum.nl/vondstbeschrijving/mpkampementJBMN/mpkampementJBMN.pdf Archeoforum - Eerste Neanderthaler-kampement ''(sic)'' in Noord-Nederland opmaat naar meer]</ref> Nog versjèllende aander culture oet 't paleolithicum en [[mesolithicum]] zien oet 't land bekind. De ierste [[landbouw]]ers op later Nederlandse groond waore 't volk vaan de [[bandkeramische cultuur]] (ca. 5000 v. Chr.), wat veural in Midde-Europa leefde meh ziech ouch in 't [[Heuvelland]] vestegde. Ouch nog oet 't [[neolithicum]] stamp de [[treisterbekercultuur]] (4350-2700 v. Chr.), die in Noordoos-Nederland leefde en in [[Drenthe]] de [[hunebèd]]der naoleet. Ze zien verdroonge door de [[touwbekercultuur]], die algemein weurt geassocieerd mèt (d'n opmarsj vaan) de [[Indogermane]], en in häör verspreiing de hölp zal höbbe gehad vaan 't [[raad]] en de [[taam peerd|domesticatie vaan 't peerd]]. De lèste vaan de neolithische bekerculture waor de [[klokbekercultuur]] (2700-2100 v. Chr.), die euver gans Wes- en Midde-Europa bekind is meh zoewoer zienen oersprunk in Oos-Nederland sjijnt te höbbe gehad.
Vaanaof 't twiede millennium veur Christus begint in Nederland de [[broonstied]]; koper en tin zien neet in Nederland te vinde en de volker in kwestie mote aofhenkelek zien gewees vaan handel. 'n Nederlandse broonscultuur waor de zoegeneumde [[Hilversumcultuur]], die in väöl hoeger gelege deile vaan 't land te vinde is. D'n [[iezertied]] associeert me mèt de [[Hallstattcultuur]] en de [[La Tènecultuur]]. Vaan al dees volker is neet good bekind of ze [[Kelte]] daan wel [[Germane]] waore; 't is evels woersjijnelek tot de lèste in dezen tied 't land binnekaome. Wie de Romeine de Nederlen binnevele, leefde hei in 't zuie Keltische volker (bekind es de ''[[Aw Belzje]]''), en in de res vaan 't land Germaanse.
Prehistorische [[toponymie|toponieme]] in Nederland zien oonder mie oonverklaorde reviernaome en bepaolde plaotsnaome - naome wie [[Zeist]], [[Houten]] en [[Zöstere]] zouwe op e pre-Indogermaans substraot kinne trökgoon - zoewie Keltische naome wie [[Gelaen]], [[Lemieësj]] en [[Nimwege]] (de ajdste stad vaan Nederland), en Germaanse toponieme wie [[Wadenoijen]] (gemeinte [[Tiel]]; iersten iew: ''[[wad|Vadam]]'')
===Romeinsen tied===
[[Plaetje:Keltische Muntschat Amby.jpg|thumb|De Eburonesjat vaan [[Amie]].]]
De campagne vaan [[Caesar]] oonderworp alle Gallische stamme - dao huurde de Belzje in Zuid-Nederland ouch bij - meh umtot ze liever water es grens hadde, liefde de [[Romeine]] alles oonder de [[Rijn]] bij 't [[Romeins Riek|Riek]] in. Dees revier had toen häören hoofloup oongeveer bij d'n huiege [[Kromme Rijn]] en [[Awwe Rijn]]. Dit had tot gevolg tot ouch de Germaans sprekende [[Batave]] en [[Caninefate]] (in 't huieg Zuid-Holland) bij 't Riek kaome te hure. Daobij kaom tot de (Keltische) [[Eburone]] oet 't huieg Nederlands en Belsj Limbörg gooddeils waore oetgemaord, en tot de (Germaanse) [[Tóngere (volk)|Tóngere]] (Tungri) hun plaots innaome.
Kort tenao woorte ouch de [[Frieze]] oonderworpe; in 't midde vaan d'n iersten iew móste ziech de Romeine weer tröktrèkke achter de Rijn, wie dit volk in opstand kaom en 't Romeins leger de aander Germaanse stamme neet oonder controle kreeg. In [[69]] kaome ouch de Batave in opstand, oonder [[Julius Civilis]]; dezen opstand woort mer mèt meujte bedwoonge. Vaan de res vaan de [[Romeinsen tied]] in Nederland is minder bekind. De Romeine höbbe ziech veural laanks de ''[[limes]]'' (dus aon de zuidkant vaan de Rijn) en in [[Zuid-Limbörg]] gevesteg. In dat gebeed vint me versjèllende naome vaan [[Latien]]sen oersprunk, wie [[Mestreech]] (''Mosae Trajectum'') en [[Zumpelveld]] in 't zuie, en [[Tricht]], [[Utrei (stad)|Utrech]] (''Trajectum'') en [[Kesteren]] (gemeinte [[Neder-Betuwe]]; ''Castra'') in 't midde. Tege 't ind vaan de Romeinsen tied moot ziech 't christendom zien begós te verspreie; [[Sintervaos]] weurt mèt de keerstening vaan de Tóngere geassocieerd. Mèt de ineinstorting vaan 't Romeins Riek in de [[veerden iew]] verlete de Romeine ouch de Nederlen.
===Vreug middeliewe===
[[Plaetje:Willibrord (Paris, BN Lat. 10510).jpg|thumb|Willibrord, apostel vaan de Frieze.]]
Wat in d'n tied vaan de [[Groete Volksverhuizinge]] perceis in Nederland is gebäörd, liet ziech door e totaol gebrek aon gesjreve bronne neet achterhole. In eder geval leefde nao inkel iewe drei Germaanse volker in Nederland: de [[Frieze]] in 't noorde en weste (of 't um dezelfde Frieze geit wie veur de volksverhuizing, is oondudelek en volgens sommege neet woersjijnelek), de [[Fraanke]] in 't zuie en de [[Sakse]] in 't ooste. De Fraanke waore al vreug, op las vaan keuning [[Clovis]], tot 't christendom bekierd, wat in hun gebeed daan ouch algemein waor. In d'n [[achsten iew]] weurt de zaak weer dudeleker es de Fraanke achterein de Frieze ([[734]], door [[Sjarel Martel]]) en de Sakse (door [[Sjarel de Groete]]) oonderwerpe. Ouch hun weurt 't christendóm opgelag; bisjopsstad veur de Nederlen weurt Utrech. Evangelieprekers oonder de Frieze, wie [[Willibrord]] en [[Bonifatius]], kaome väölal oet [[Ingeland]]. Aander plaotse vaan einege beteikenis in 't daan zier dunbevolk Nederland zien Nimwege (boe Sjarel de Groete 'ne [[palts]] had), Mestreech, [[Deventer]], [[Dokkum]], [[Dorestad]] en [[Witla]].
Nao d'n doed vaan Sjarel de Groete en de dao-opvolgende conflikte weurt Nederland bij 't [[Verdraag vaan Verdun]] ([[843]]) gooddeils ingedeild bij 't [[Lotharinge (Karolingisch Midderiek)|Karolingisch Midderiek]], tenao bij 't [[Verdraag va Èèsde|Verdraag vaan Meerse]] zoe good wie compleet bij 't [[Duits Riek]], wat tot in de zeventienden iew zoe zal blieve. In deen tied hiers in de Nederlen relatieve veurspood; zeker ouch Dorestad weurt 'n rieke handelsplaots. Deze riekdom trèk de invallende [[Noormanne]] aon, die versjèllende plaotse brandsjatte.
===Hoeg en late middeliewe===
[[Plaetje:Ridderzaal.jpg|thumb|Ridderzaol in Den Haag, gebouwd op las vaan d'n Hollandse graof Floris V.]]
Wie in gans 't Duits Riek (en in zekere zin gans Wes-Europa) trèkke vaanaof dezen tied lienmaander ummer mie mach nao ziech touw, zoetot de Nederlen staotkundeg oetereinvalle. Aon 't begin is de mechtegste lienmaan nog de bisjop vaan Utrech, dee neve de kèrkeleke mach euver 't groetste deil vaan 't gebeed ouch groete deile vaan Midde- en Oos-Nederland wereldlek controleert. Aander plaotselieke lienmaander zien de graove vaan [[Holland]] (graofsjap gevörmp in d'n [[tienden iew|tienden]] en [[èlfden iew]]) en [[Zutphen]]. De graove vaan [[Vlaondere]], de hertoge vaan [[Braobant]] en de graove, later hertoge vaan [[Gelder]], die residentie hawwe boete wat me allewijl Nederland nump, höbbe ouch oetgebreide bezittinge; Zutphen kump in [[1138]] aon Gelder.
Veural Holland weurt loupende de [[middeliewe]] ummer belaankrieker. Oersprunkelek umvat 't allein mer get bezittinge in de duine vaan 't huieg Zuid-Holland, later breit 't zien economische mach oet mèt stei wie [[Dordrech]] en [[Delft]], en annexeert 't väöl Utrechs groondgebeed. Al in [[1018]], in de [[Slaag bij Vlaardingen]], dwinge de graove vaan Holland 't tolrech aof: de keizer, dee zie leger dao weurt verslage, had dao tot daan touw 't alleinrech op. Ouch weure de moerasse in 't binneland (in de regio die me noe 't [[Greun Hart]] neump) [[Groete Oontginning|oontgonne]] en veur [[veeteelt]] gesjik gemaak. Dit maak 'nen enorme bevolkingsgreuj meugelek. De [[Wes-Friesland|Wes-Frieze]] weure ind [[daartienden iew]] door [[Floris V van Hollandj|Floris V]] oonderworpe. Ouch pakke de Hollenders 't groetste deil vaan [[Zieland]], boe ze mèt de graove vaan Vlaondere um vochte.
De Braobanders höbbe oonderwijl 't groetste deil vaan wat allewijl [[Noord-Braobant]] is in hande gekrege. [[Friesland]] tösse Vlie en Lauwers behèlt zien relatief zelfstendegheid, oondaanks aonspraoke vaan Floris op ouch dat deil. [[Nederlands Limburg|Limbörg]] is in deen tied 'ne politieke lappedeke, boe versjèllende veural klein voorste en hiere lokaol bezittinge höbbe. 'ne Wijeren trend, ouch neet oonbekind in Europa, is de ummer greujende mach vaan de stei ten koste vaan d'n adel. Dit zuut me in Holland (boe de graove ziech dèks mèt de börgers verbinde tege de riddersjap), meh ouch in Braobant en in de [[IJsselstei]], [[Kampen]] veurop, die bleuje door hun lidmaotsjap vaan de [[Hanze]].
===Bourgondisch-Habsbörgsen tied===
In de late middeliewe woort d'n trend vaan sjaolverkleining weer umgekierd. Voorste perbeerde hun mach oet te breie door verstandshouweleke die hun personeel unies opleverde. Holland en [[Henegouwe]] waore sinds [[1299]] al vereineg; later kaome die euveregens in [[Beiere|Beiers]] bezit. 't Waor [[Filips de Goje]], hertog vaan Bourgondië, dee in [[1430]] Braobant erfde en in [[1433]] Holland en Henegouwe wis te pakke, dee de Nederlen (noord en zuid) begós te vereinege; heer had boete de geneumde geweste ouch Vlaondere, [[Luxembörg]] en 't [[Hertogdóm Limbörg]]. Poginge um ouch Gelder te oonderwerpe mislökde. De vereineging vaan de Nederlen woort gecompleteerd oonder [[Sjarel V]], dee achterein Friesland ([[1524]]), 't Stiech (Utrech) en Euverstiech ([[Euverijssel]], allebei 1528), [[Groninge (provincie)|Groninge]] mèt [[Drenthe]] ([[1536]]) en tot slot ouch Gelder ([[1543]]) inliefde. De vereinegde Nederlen oonder de hertoge vaan Bourgondië neump me de [[Bourgondische Staot]]; later, es Sjarel V de gebeje in han krijg, sprik me vaan de ''Bourgondische [[Kreits]]'', dee in [[1548]] weurt opgeriech. De Nederlen woorte vaanaof deen tied bestuurd door 'ne landvoog, dee in naom vaan de keizer regeerde.
===Tachtegjaoregen Oorlog en de Rippubliek===
[[Plaetje:Dirck van Delen - Beeldenstorm in een kerk.jpg|thumb|''Beelderstöm in 'n kèrk'', door [[Dirck van Delen]].]]
====Aonluip en begin====
Bij 't aoftrejje vaan Sjarel V in [[1555]] gónge de Nederlen euver op keuning [[Filips II vaan Spaanje]], dee geine keizer waor en neet alle Habsbörgse len erfde. 't Waor oonder häöm tot de Nederlen in opstand kaome. Nao e paar jaor koos heer definitief zien residentie in Spaanje en leet de Nederlen euver aon zie haafzöster [[Margaretha vaan Parma]], landvoogdes vaan de Nederlen. In de jaore die volgde naom de oonvrei touw: me klaagde euver [[belastinge]] (die woorte geïnd meh neet in de Nederlen besteid), en 't sterk opkoumend [[calvinisme]] woort oonderdrök. Religieuzen oonvrei leide in [[1566]] tot de [[Beelderstörm]] in kathelieke kèrke. Dit brach de keuning detouw [[Fernando Álvarez de Toledo]], hertog vaan Alva, es landvoog te installere.
Alva zien beneuming wèrkde contraproductief: heer kaom bekind te stoon es tiran en wèkde nog mie weuj oonder de Nederlandse bevolking. Ziene ''[[Raod vaan Beroerte]]'' straafde alle oontrouw edele mèt oonthoofding; dit brach prins [[Wöllem vaan Oranje]] in [[1568]] detouw oet te wieke nao Noord-Duitsland (lutheraons). Nog datzelfde jaor perbeerde heer de Nederlen binne te valle um Alva te verdrieve; dit mislökde. Mèt dees campagne begós d'n [[Tachtegjaoregen Oorlog]], ouch wel bekind es d'n Opstand. 'n Nui belasting, de ''Tiende Penning'', die Alva in [[1569]] wouw inveure, zörgde veur nog mie tegestand.
====Ierste successe en opriechting vaan de Rippubliek====
D'n Opstand kaom pas good op gaank in [[1572]], wie de [[Watergeuze]] vaanoet zie versjèllende stei innaome, te beginne mèt [[Brielle]] (op 1 aprèl). Al gaw koos de ein nao de aander stad de kant vaan Oranje en de Geuze, zoetot nog datzelfde jaor in [[Dordrech]] de ierste calvinistische Staote vaan Holland bijein kaome (al waor [[Amsterdam]] nog neet debij). De Spanjole gónge in d'n tegenaonval, meh kóste mer mèt väöl meujte [[Haarlem]] innumme ([[1573]]), en móste campagnes tege [[Alkmaar]] ('vaan Alkmaar de victorie') en [[Leiden]] ([[1574]], '[[Leids oontzèt]]') opgeve. Alva woort al gaw vervaange door [[Don Requenses]] en in [[1576]] slote alle geweste de [[Pacificatie vaan Gent]]. Dees vrei doort evels mer kort: [[Alessandro Farnese]], hertog vaan [[Parma]], de nuie landvoog, sloot es alternatief de [[Unie vaan Atrecht]] ([[1579]]), boe-in de zuieleke geweste ziech katheliek verklaorde, en datzelfde jaor slote de protestantse noordeleke geweste de [[Unie vaan Utrech]]. Dit beteikende 't begin vaan de splieting tösse de Noordeleke en Zuieleke Nederlen. De ierste opstandelinge waore neet op 'ne breuk mèt Spaanje oet, meh in [[1581]] zwore ze Filips II aof mèt 't [[Plakkaot vaan Verlaoting]]. Nao de maord op Wöllem vaan Oranje perbeerde de Nederlen nog oonder de (protestantse) Ingelse kroen te koume, meh vaanaof [[1587]] beneumde me geine nuie landvoog mie. Vaanaof toen waore de Nederlen 'n losse federatie die me de [[Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen]] is goon neume. Holland waor in deze staot 't dominant gewes.
====Wijer verluip vaan d'n oorlog en Vrei vaan Munster====
[[Plaetje:VOC aandeel 9 september 1606.jpg|thumb|Aondeil vaan de VOC oet 1606.]]
Intösse hadde de Spanjole al groete stökker land in 't zuie en ooste trökvereuverd op de Rippubliek. Allein in 't weste en veural op zie kóste de Nederlanders ziech hawwe. 't Tij kierde vaanaof 1590 oonder bevel vaan prins [[Maurits vaan Oranje]], dee zoe good wie alle gebeed bove de groete reviere trökpakde. Ouch begós roond 1600 de koloniaol expansie vaan 't nui riek; de in [[1602]] opgeriechde [[Vereinegde Oosindische Compagnie]] (VOC) bouwde e riek in 't ooste op ([[Kaap de Gooj Hoop]] en zeker ouch [[Nederlands-Indië|Indië]]), veural ten koste vaan de [[Portugal|Portugeze]]. In [[1609]] slote de Nederlanders en Spanjole 't Twelfjaoreg Bestand. In deen tied kaom 't tot sterke politieke spanninge tösse prins Maurits en de Hollandse [[raodspensionnair]] [[Johan van Oldenbarnevelt|Van Oldenbarnevelt]], wat ziech vertaolde in religieus ooneinegheid tösse [[remonstrante]] en contra-remonstrante. De ierste woorte verboje en Van Oldenbarnevelt, dee ze had gesteund, woort oonthoof. In [[1621]], wie 't Bestand indegde, woort ouch de [[Wes-Indische Compagnie]] opgeriech, die e koloniaol riek in Amerika opbouwde en ziech veural riechde op de [[slaovehandel]]. Vaanaof [[1625]] woort de gestorve Maurits opgevolg door [[Frederik Hendrik vaan Oranje]], bijgeneump de 'Steidedwinger', dee nog groete stökker in Zuid-Nederland trökpakde. De bevolking waor dao intösse al ferm katheliek en is dat ummer gebleve, ouch al door de relatief religieus tolerantie in de Rippubliek. De beginsele vaan 't calvinistisch geluif in de Nederlen woorte bepaold op de [[Synood vaan Dordrech]] ([[1618]]-[[1619]]) In [[1648]] woort indelek 'n ind gemaak aon d'n oorlog, en wel in de [[Vrei vaan Munster]], dee ouch d'n [[Daartegjaoregen Oorlog]] beïndegde. Heibij stapde de Rippubliek definitief oet 't Duits Riek, en woort de staot noe door Spaanje en de Habsbörgers erkind.
====Bleujtied====
[[Plaetje:Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.svg|thumb|De Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen.]]
De Rippubliek wie ze in 1648 woort erkós waor 'n losse federatie vaan zeve, eigelek ach staote zoewie get bijgebeed, die bij benaodering 't huieg Nederland umvatde. Groete deile vaan veural Midde-Limbörg hoorte neet debij, en in 't Revieregebeed waore inkel feodaol dwergstäötsjes die, umtot ze neet oonder ein vaan de provincies vele, de jure ouch oonaofhenkelek waore (in feite vazalstaote vaan de Rippubliek). 't Centraol parlemint, boe-in Holland domineerde, waor de [[Staote-Generaol]]. De [[Generaliteitslen]] (groof-eweg 't huieg [[Ziews-Vlaondere]], [[Noord-Braobant]] en groete deile vaan Limbörg) waore wingeweste zoonder eige bestuur, die direk oonder de Staote-Generaol vele. De binnelandse politiek waor gooddeils de zaak vaan de apaarte geweste. 't Plaotselek bestuur waor op 't land nog gooddeils in han vaan de liege (land-)adel, in de stei evels vaan aonzienleke femilies (''regente'') die zitting naome in de [[vroedsjap]] en oet hun midde de börgemeister(s) koze.
't Nui land, wat al sterk in opkoms waor, maakde in dees jaore 'n groete bleuj door; me sprik in Nederland vaan de ''[[Gouwen iew]]''. Neve economische veurspood waor 't land 'n groete ziemach, mèt de al geneumde kolonië op zie. Dit leide tot versjèllende zieoorloge mèt Ingeland, de zoegeneumde [[Ingelse Oorloge]]. D'n iersten oorlog ([[1652]]-[[1654]]) indegde oonbeslis; in d'n twiede ([[1665]]-[[1667]]) waor de Rippubliek d'n dudeleke winner. Heibij verloor de staot al-evel [[Nui-Nederland]] (mèt Nui-Amsterdam, 't huieg [[New York]]) aon de Ingelse, pakde evels [[Suriname]] vaan ze aof. De admiraols oet bei oorloge, [[Maarten Tromp]] resp. [[Michiel de Ruyter]], woorte allebei verierd es ziehelde. In dees jaore waor 't de regente ouch gelök nao d'n doed vaan stadhawwer [[Wöllem II vaan Oranje|Wöllem II]] geine nuie stadhawwer te beneume in vijf vaan de ach geweste ([[Ierste Stadhawwerloes Tiedperk]]). Neet allein op economisch en militair gebeed bleujde de Nederlen, ouch op artistiek gebeed zuut me de jaore 1648-72 es de gouwen iew, um de versjèllende geniaol [[#Sjèlderkuns|sjèlders]] en gruutse [[#Architectuur|bouwwerke]] die in dezen tied versjene.
In [[1672]] evels kaom de Rippubliek oonder zwoeren drök te stoon. Ze woort tegeliek aongevalle door 't Fraankriek vaan [[Lowie XIV van Frankriek|Lowie XIV]] ('n absolute euvermach), [[Ingeland]] en de bisdomme [[Kölle]] en [[Munster (Noordrien-Wesfale)|Munster]]. Dit brach crisis teweeg (1672 kaom zoe bekind te stoon es 't ''[[Rampjaor]]''), en de roop um 'ne groete leismaan woort sterker. Volksweuj tege de regente brach raodspensionair [[Johan de Witt]] tot val (dee kort tenao gelynch woort), en de Oranjes kaome weer aon de mach, mèt stadhawwer [[Wöllem III vaan Oranje|Wöllem III]]. Oondertösse waore de invasies euver land tot stèlstand gebrach, door de [[Hollandse waterlinie]] en door de tegestand vaan de belegerde stad Groninge, dewijl 't de Ingelse (dit deil vaan 't Rampjaor weurt d'n ''Daarden Ingelsen Oorlog'' geneump) neet gelök waor euver zie binne te valle. Vaanaof ind [[1673]] vertrokke de boetelandse tróppe oet de Nederlen.
In [[1688]] woort Wöllem III ouch keuning vaan Ingeland; 'n coalitie die zeker ouchtrop geriech waor um de expansie vaan Fraankriek tege te hawwe. In dat jaor braok de [[Negejaoregen Oorlog]] mèt Fraankriek oet (in [[1697]] beïndeg mèt de vrei vaan [[Rijswijk]]). Wöllem III storf in [[1702]] kinderloes, boemèt 't [[Twiede Stadhawwerloes Tiedperk]] begós (in zès vaan de ach staote; in veer daovaan zouw 't zelfs tot [[1747]] dore). De politiek vaan Wöllem woort wel doorgezat; vaan 1702 tot [[1713]] voch de Rippubliek mèt in de [[Spaonse Successieoorlog]]. De oorloge hadde 't land oonderhaand financieel oetgepöt. Bij de [[Vrei vaan Utrech]], die d'n oorlog beïndegde, kreeg de staot wel [[Staots-Bove-Gelder]] in han; ouch woort de Franse expansie gestop.
====Verval====
[[Plaetje:Den Haag Raad van State.jpg|thumb|Paleis aon de Kneuterdijk (1730). In dezen tied kaom de kuns in de Rippubliek oonder Fransen invlood.]]
In d'n [[achtienden iew]] kaom de Rippubliek in väöl opziechter tot verval. Economisch haolde haves wie [[Hamburg]] en [[Oostende]] die vaan Amsterdam in, militair woort Ingeland, noe [[Groet-Brittannië]], definitief sterker en in de binnelandse politiek heersde stagnatie: de regentefemilies hele ziech oonderein in stand. Pas wie de Rippubliek ouch betrokke raakde bij d'n [[Oosteriekse Successieoorlog]] ([[1741]]-[[1748]]) en wie Franse tróppe in [[1747]] 't groondgebeed vaan de Rippubliek binnevele, woorte de Oranjes weer euveral in iere herstèld: [[Wöllem IV vaan Oranje|Wöllem IV]] woort stadhawwer veur 't leve vaan alle geweste, daobij woort zien functie vaan noe aof aon èrfelek. Heer storf al in [[1750]] en ziene zoon [[Wöllem V vaan Oranje|Wöllem V]] waor nog mer twie jaor. Heer woort oonder regentsjap gezat. Ouch wie heer volwasse woort, bleek heer geine gesjikde leismaan. Dit versterkde de democratische tendenze, die ouch in de Rippubliek waore opgekoume ([[patriottebeweging]]). In [[1780]] raakde Nederland nog ins in oorlog mèt Groet-Britannië, deeskier umtot 't land de zjus aofgesjeie [[Vereinegde Staote]] steunde. Nederland verloor d'n oorlog en de positie vaan de prins woort hendeg zwaak. In [[1785]] naome de patriotte 't gewestelek bestuur vaan Holland en Utrech euver. Dezen opstand woort twie jaor later oongedoon gemaak door d'n inval vaan de [[Pruses (land)|Pruse]], op vraog vaan prinses Wilhelmina, vrouw vaan Wöllem V en zöster vaan de Pruse keuning. In [[1793]] verklaorde de Franse Rippubliek d'n oorlog aon de Nederlen, en allewel tot 'nen iersten aonval mislökde, lepe de Franse legers 't land in jannewarie [[1795]] definitief oonder de voot.
===Fransen tied===
[[Plaetje:1798bataafscherepubliek.svg|thumb|De Bataafse Rippubliek in 1798.]]
Heimèt begint wat me in Nederland de [[Fransen tied]] is goon neume. Umtot de zuieleke Nederlen al in [[1794]] waore geannexeerd, begint in sommege deile vaan Limbörg dee Fransen tied ei jaor ieder. 't Land woort umgeduip tot de [[Bataafse Rippubliek]], en allewel tot die vaanaof 1801 officieel ''Bataafs Gemeinebès'' hètde, sprik me veur de gansen tied tot [[1806]] vaan de Bataafse Rippubliek. Ziews-Vlaondere en Limbörg mós 't aofstoon aon de Franse Rippubliek, dewijl 't euvergebleve land feitelek 'ne vazalstaot waort. Staotsgrepe waore aon de orde vaan d'n daag. Um nog mie grip op de noordeleke Nederlen te kriege, riechde Napoleon in [[1806]] 't [[Keuninkriek Holland]] op, boevaan zie broor [[Lowie Napoleon]] keuning waor. Oondaanks 't cultuurversjèl woort heer 'ne geleefde keuning. Wel mós 't Keuninkriek in december [[1809]] [[Walcheren]] aon Fraankriek aofstoon, en in miert [[1810]] de res vaan Zieland zoewie alles bezuie de [[Waal]]. Op 13 juli woort tot slot gans Nederland bij 't Frans Keizerriek gevoog.
Oonder Napoleon móste de Nederlanders (wie de aander Franse börgers) jónghiere veur de [[Grande Armée]] lievere, en woort d'n handel mèt Ingeland verboje ([[Continentaol Stèlsel]]). Positief effek waor tot de Nederlen veur 't iers 'n staotkundege einheid woorte, wat 'n ind brach aon de iewelang staotkundege en juridische versnippering.
Nao de val vaan Napoleon in de [[Slaag bij Leipzig]] perbeerde me de Fraanse te verdrieve. [[Wöllem I vaan de Nederlen|Prins Wöllem]], zoon vaan de stadhawwer, dee in de tössentied in Ingeland had gewoend, landde op 30 november [[1813]] in [[Scheveningen]].
===Keuninkriek vaan de Nederlen===
[[Plaetje:Willem I in kroningsmantel.jpg|thumb|Wöllem I in keuningsmantel.]]
====Jaore vaan vereineging====
Al nao inkel daog naom Wöllem d'n titel soeverein-voors vaan de Nederlen aon, en kaom 't land bekind te stoon es 't [[Soeverein Voorstedóm vaan de Nederlen]]. Veuriers bestoont 't land nog allein oet de noordeleke Nederlen, mèt inbegrip vaan de vreuger neet bij de Rippubliek hurende lendsjes in veural Midde-Nederland. Ouch de kolonië, vreuger 't particulier bezit vaan de compagnies, woorte noe staotsbezit. Wel mós Nederland de [[Kaapkolonie]] aon Groet-Brittannië aofstoon; in de Fransen tied hadde de Britte de Nederlandse kolonië euvergenome. Aanders es de Rippubliek waor dit voorstedóm 'nen unitaire staot mèt 't zwoertepunt bij de nationaol regering. Al gaw evels begós Wöllem aonspraok te make op de zuieleke Nederlen, wat veur de Fransen tied tot de Habsbörgers had gehuurd meh boe de Franse nog zaote. Nao de oontsnapping vaan Napoleon en de [[Slaag bij Waterloo]], boe ouch Nederlandse tróppe aon mètdege, besloot 't [[Congrès vaan Wene]] dezen eis te acceptere. 't Vereineg Keuninkriek vaan de Nederlen zouw groof-eweg bestoon oet de aw Rippubliek mèt zien vazalle, de aw Oosteriekse Nederlen en 't Luikse. [[Luxembörg]] kaom in personeel unie mèt Nederland; keuning Wöllem I behandelden 't es 'n Nederlandse provincie. Veur 't iers sinds 1579 waore de Nederlen heimèt weer politiek vereineg.
====Aofsjeiing vaan 't Belsj====
Wöllem, dee ''Keuning Koupmaan'' woort geneump, daankde deze bijnaom aon de krach boemèt heer 't herstèl vaan 't land oppakde. Heer wouw de industrie in 't zuie en d'n handel in 't noorde oontwikkele en leet kenale graove en spoorweeg aonlègke, 'n noviteit in dees jaore. Toch greujde in 't zuie d'n oonvrei euver 't Nederlands bewind. Me voolt geine band mèt de Oranjes, me voolt ziech gediscrimineerd es kathelieke, de zuieleke geweste waore op de ministeries slech vertrooje en de verordening tot me in de 'Vlaoms' sprekende gebeie Nederlands ketoer mós hawwe, veel verkierd: de elite waor al sinds jaore aon 't verfranse. In [[1830]] kaom 't in [[Breusel]] tot 'nen opstand. Aonvenkelek wouw de elite ziech bij Fraankriek aonslete, meh umtot de groete Europese machte dat land neet obbenuits wouwe versterke, besloot me ziech los te make es 't ''[[Belsj]]''. [[Wes-Vlaondere|Wes-]] en [[Oos-Vlaondere]], [[Antwerpe (provincie)|Antwerpe]], [[Belsj Braobant|Zuid-Braobant]], [[Henegouwe]], [[Name (provincie)|Name]], [[Limbörg (Vereinegde Nederlen)|Limbörg]], [[Luuk (provincie)|Luik]] en [[Luxembörg]] slote ziech bij d'n opstand aon, 't ouch katheliek meh dudeleker Nederlands Noord-Braobant evels neet.
'n Campagne vaan Wöllem in 't opstandeg gebeed mislökde ([[Tiendaogse Veldtoch]]), meh heer heel wel loyaol garnizoene in [[Mestreech]] en [[Luxemburg (stad)|Luxembörg-stad]]. Op de langen door waor de situatie oonhawbaar en in [[1839]] woort de vrei mèt 't Belsj geslote. Limbörg woort verdeild in e [[Belsj Limburg|Belsj]] en [[Nederlands Limburg|Nederlands]] deil, Luxembörg in 'n [[Luxemburg (provincie)|Belzje provincie]] en e [[Luxemburg (land)|noe ech oonaofhenkelek land]], nog ummertouw in personeel unie mèt Nederland (tot [[1890]]).
====Liberalisering en modernisering====
In [[1840]] mós Wöllem I um e [[morganatisch houwelek]] aoftrejje; ziene zoon [[Wöllem II vaan de Nederlen|Wöllem II]] naom d'n troen euver. Allewel tot in Nederland noets 'n revolutionair stumming heersde, kloonk in [[1848]] ouch hei de roop um democratie. Oondaanks aonvenkeleke weigering stumde de keuning dao-in touw, en in [[1848]] stèlde [[Johan Rudolph Thorbecke]] de ierste Nederlandse constitutie op (t'r vervaanging vaan de [[Code Napoleon]] en bijkoumende later wètte). Hei-in woort 't keesrech sterk oetgebreid; de [[Twiede Kamer]] woort verkoze mèt e distriktestèlsel boe alle rieke maanslui veur kóste stumme. Neve 't parlemint kraog ouch 't kabinèt väöl mie mach. E jaor later storf Wöllem II; heer woort opgevolg door ziene zoon [[Wöllem III vaan de Nederlen|Wöllem III]]. In dezen tied oontwikkelde ziech dudeleke facties: liberaole, anti-revolutionaire en conservatieve. Partije zouwe pas later weure gevörmp.
In d'n tössetied greujde de belaankstèlling vaan Nederland veur Indië. In vreuger iewe waore kolonies veural handelsposte gewees, noe begós me systemastisch 't gans gebeed te oonderwerpe. Deils kaom dit door touwgenome kinnes vaan groondstoffe, deils ouch door nationalisme en paternalistische gedachtes ('t bringe vaan besjaving bij 'oonderontwikkelde' volker). Op [[Java]] stèlde me 't [[Cultuurstèlsel]] in, boemèt de landadel en de Nederlanders de plaotseleke bevolking belastinge oplagte. Dit stèlsel bleek evels oongemein zwoer op de plaotseleke bevolking te duie, en ouch al oonder drök vaan 't book ''[[Max Havelaar]]'' sjafde me 't aof.
Nederland waor in dees jaore, get laankzamer es de umringende len, geïndustrialiseerd geraak, en ouch hei brach dit groeten ermooj mèt ziech mèt. 't [[Socialisme]] kaom in dees decennia laankzaam meh zeker op ([[Ferdinand Domela Nieuwenhuis]]). In [[1874]] woort [[kinderarbeid]] bij wèt verboje. 'n Wètsverandering vaan [[1896]] breide 't aontal kezers sterk oet: neet allein de elite meh ouch 't 'volk' kós noe mètstumme. Dit brach de socialistische [[SDAP]] (oonder [[Pieter Jelles Troelstra]]) in de Kamer, meh breide veural d'n invlood vaan de christeleke struiminge oet ([[RKSP]], [[ARP]], [[CHU]]). Wöllem III storf in 1890, zien tienjaorege dochter [[Wilhelmina vaan de Nederlen|Willemien]] woort keuningin, tot [[1898]] oonder regentsjap vaan häör ma [[Emma vaan Waldeck-Pyrmont|Emma]].
====Ierste Wereldoorlog en interbellum====
[[Plaetje:Kabinet - SFA001008351.jpg|thumb|Zitting vaan 't [[kabinèt-Colijn II]].]]
In d'n [[Ierste Wereldoorlog]] bleef Nederland neutraol, umtot d'n Duitse keizer devaan aofzaog door Nederland te trèkke. D'n oorlog aon alle kante (zeker ouch op zie) brach wel groete economische stagnatie mèt, en 't revolutionair klimaot wat aon 't ind vaan d'n oorlog touwnaom, deeg ziech ouch in Nederland veule. In [[1917]] besloot 't [[kabinèt-Cort van der Linden]] ('t lèste liberaol kabinèt tot 2010) tot de inveuring vaan algemein keesrech veur manslui - twie jaor later ouch veur vrouwlui - wat de socialiste en christene nog sterker in 't zaol zat. Wie kort veur 't oorlogsind revoluties oetbraoke in [[Rusland]], [[Oosteriek-Hongarije]] en [[Duitsland]], perbeerde Troelstra ouch ein in Nederland te oontketene, wat mislökde.
In 't [[Interbellum]] stoont Nederland bekaans permanent oonder de 'rechte coalitie' vaan de drei christeleke partije; [[Hendrikus Colijn]] leide neet minder es vief kabinètte. Wie de [[Groete Depressie]] oetbraok, raakde dit ouch Nederland; umtot Colijn neet wouw liene en pas in [[1936]] de [[gouwe standaard]] losleet, heel dit laank aon. D'n aonhaank vaan de SDAP, meh ouch vaan de [[communisme|communistische]] [[CPN|CPH]], greujde, en 't [[fascisme]] kaom op mèt de [[NSB]]. In [[1939]] kaom 't tot e novum door de deilnaome vaan de SDAP aon 't [[kabinèt-De Geer II]].
In 't Interbellum woort ouch begós mèt de [[Zuiderziewerke]], 't indamme en deils droeglègke vaan wat later 't [[IJsselmeer]] woort, nao 't plan vaan minister ir. [[Cornelis Lely]].
====Twiede Wereldoorlog en Duitse bezètting====
[[Plaetje:Rotterdam.jpg|thumb|Oetwèrking vaan 't Bombardemint op Rotterdam.]]
Me had gehoop in d'n [[Twiede Wereldoorlog]] weer neutraol te blieve, meh op [[10 mei]] [[1940]] veel [[Daarde Riek|nazi-Duitsland]] Nederland, 't Belsj en Luxembörg in. Väöl tegestand kós 't Nederlands leger neet beie (oondaanks fel gevechte bij d'n [[Aofsleetdiek]], de [[Grebbeberg]] en de [[Moerdijkbrögk]]); nao vief daog braoke de Pruse alle verzèt door [[Rotterdam]] te bombardere. De keuninkleke femilie en de regering waore nao [[Londe]] gevlöch. 't Duits bewind stèlde d'n Oosterieker [[Arthur Seyss-Inquart]] es leismaan (''Reichskommisar'') vaan de Nederlen in. In 't ierste oorlogsjaor perbeerde de bezètter de orde zoe väöl meugelek te behawwe um 't Nederlands volk veur ziech te winne; vaanaof 1941 evels woort de bezètting helder. Toen begós de systematische oetsleting vaan [[Joede]] oet 't opebaar leve (wat in Amsterdam leide tot de [[Fibberwariestaking]]), 't verbod op alle politieke partije boete de NSB en d'n [[arbeidsinzèt]], boe väöl maanslui veur oonderdoke.
Intösse waore de kolonië nog oonbezat Nederlands gebeed, meh in december 1941 kaom Nederland ouch in oorlog mèt [[Japan]]. Dit land veel e paar maond later Nederlands-Indië binne, wat 't zoonder väöl meujte oonder de voot leep. De bevrijing vaan Indië zouw veur e groet deil pas nao de Japanse capitulatie plaotsvinde.
Op 6 juni [[1944]] ([[D-Day]]) vele de geallieerde [[Normandië]] in, daovaandan trokke ze vrij snel nao 't noorde op. [[Èèsjde]] waor op [[12 september]] de ierste bevrijde plaots; groete deile vaan Zuid-Nederland volgde snel, meh nao de mislökde [[Slaag um Arnhem]] stabiliseerde ziech 't froont. Oos-Nederland volgde in miert; Wes-Nederland raakde op 5 mei [[1945]] bevrijd nao de complete capitulatie vaan de Duitse legers in Nederland.
====Nao d'n oorlog====
[[Plaetje:Drees, W. - SFA002019221.jpg|thumb|Willem Drees.]]
Nao de bevrijing kaom de SDAP, nao 'n fusie en 'n programmaveraandering gaw umgeduip in [[PvdA]], es groetste partij nao veure. [[Willem Drees]] woort premier vaan vief kabinètte (boevaan twie mèt 'nen aandere); door de toen nui samewèrking mèt de [[KVP]] (opvolger vaan de RKSP) sprik me vaan ''roems-roej kabinètte''. 't Sociaol-democratisch beleid vaan Drees beteikende 't begin vaan de [[verzörgingsstaot]]. In [[1948]] traoj de Willemien nao 50 jaor regering oet eige beweging aof; häör dochter [[Juliana vaan de Nederlen|Juliana]] naom häör plaots in. Intösse waor Nederlands-Indië al zoeget direk nao de capitulatie vaan de Japanners in opstand gekoume. Nederland accepteerde gein oonaofhenkelekheid en voch d'n opstand aon mèt oorloge die ''[[politioneel acties]]'' woorte geduip. Oetindelek mós Nederland in [[1949]] toch [[Indonesië]] es souverein staot erkinne. 't Koloniaol tiedperk waor gans veurbij wie in [[1954]] 't [[Statuut veur 't Keuninkriek vaan de Nederlen]] woort opgestèld. Economisch waor dit 'nen tied vaan veurziechteg herstèl, geveujd door de Amerikaanse [[Marshallhölp]]. Nederland, mèt naome [[Zieland]] en [[Zuid-Holland]], kraoge nao wel 'ne zwoere slaag te verdore in fibberwarie [[1953]], wie de lèste groete [[Watersnoedramp (1953)|watersnoed]] aon mier es 1800 lui 't leve kosde. Dit leide tot de bouw vaan de [[Deltawerke]] (zuug ouch [[#Hydrografie|bove]]).
In de late jaore zesteg begós Nederland, veural de Randstad, sterk te verlinkse. In Amsterdam kaome beweginge op wie [[Provo]] en de [[Kabouters]], radicaol linkse partije kraoge greujenden aonhaank en de PvdA woort mie oetgesproke. 't Bewind vaan 't [[kabinèt-Den Uyl]] ([[1973]]-[[1977]]) kin es veurbeeld dene. Ideologische reies brachte in [[1975]] Nederland detouw [[Suriname]] zien oonaofhenkelekheid touw te stoon. Tegeliek voolt me ziech es vreugere kolonisator (en slaovedrijver) verpliech royaol immigratieregelinge veur Surinamers in te stèlle. Ouch kaome vaanaof de jaore zesteg gasarbeiers oet 't mediterraon gebeed nao Nederland, vaan wee veural de Turke en Marokkaone zouwe blieve. Nederland veranderde in de jaore zeveteg in 'n [[multicultureel sameleving]].
In de jaore tachteg verrechsde Nederland, wie groete deile vaan de westerse wereld. [[Ruud Lubbers]] ([[CDA]]) leide drei kabinètte, boevaan de ierste twie centrumrechs. 't Kaom in die jaore, aanders es in beveurbeeld 't [[Vereineg Keuninkriek]], neet tot al te sterke polarisatie, in plaots vaan conflikmodelle hanteerde me hei liever e hermoniemodel, 't later zoe geneump [[poldermodel]], boe-in de regering mèt werkgevers en vakboonde in euverlèk traoj. Dit model bereikde zien huugdepunt in de jaore negeteg, mèt de twie [[mauf kabinèt]]te oonder [[Wim Kok]]. De jaore nul brachte zjus weer polarisatie tösse links en rechs, zoewie e sterk touwgenome [[populisme]], mèt es deepdepunt de politieke maord op [[Pim Fortuyn]]. In [[2010]] kraog Nederland mèt [[Mark Rutte]] veur 't iers in bekaans hoonderd jaor weer 'ne liberaole premier.
=== Zuug ouch ===
* [[Lies van sjtaotshoofde van Nederlandj]]
* [[Lies van Nederlandse kabinètte]]
* [[Canon vaan Nederland]]
==Note==
<references/>
== Externe link ==
* [http://www.overheid.nl/ Overheid.nl]
{{Europa}}
[[Categorie:Europese len]]
[[Categorie:Nederland|*]]
[[Categorie:Benelux]]
{{Link FA|tt}}
| |||