Wikipedia

Historie va Cyprus: Versjèl tösje versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Gank nao de veurige diffGank nao de volgende diff →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Zeiverklaos (Euverlèk | biedrages)
10.941 bewerkingen
Geen bewerkingssamenvatting
K Mer ins e begin gemaak mèt de taolcorrectie, e bitteke later es beloof.
Tekslien 1:
{{Dialek|Norbiksmisjmasj}}
{{Dialeksek|Norbiks}}
De '''(Cultuur-)Historie va Cyprus''' besjleit de ganse, miensjeleke gesjiedenis van 't eiland Cyprus, oftewaal 't gebeed dat allewiel onger de [[Cyprus|Cypriotische Rippebliek]] vilt en de de-facto rippebliek [[Noord-Cyprus]].
 
== Prehistorie ==
Vör d'r koms van d'r miensj hele zich op [[Cyprus]] [[diere|deersaoërte]] in sjtaand, die in de [[iestieje]] gevlucht waore vör de kow. Dis saoërte kieëme dao vas te zitte dördat dör de opwerming van de atmosfeer de [[gletsjer]]s gonge sjmeelte en 't waterpeil sjteeg. Dör 't sjaarse voedsel en d'r inteelt kieëme bie dis saoërte dwergachtige kenmaerke tut oontwikkeling.
 
=== Paleolithicum ===
Vör 10.000 v. chr. goof 't warsjienlek ging luuj op Cyprus. Op 't sjier-eiland Akrotirion, neet wied va Limassol zeunt reste van jager-verzamelaers oet dae tied aa-getroffe, zoewie sjtènge werktuge en aetesreste, o.a. sjelpe en knäök van 't [[dwergnijlpaerd]] dat dao doe nog laefde.
 
=== Neolithicum ===
De belangriekste historische plaatsje op Cyprus, oeë luuj begoese mit [[akkerboew]] en [[vieëteelt]] en hun nederzettinge sjtichde zeunt: Choirokoitia, Kalavaso-Tenta, Petra tou Limniti en bie Kastros-Kaap Andreas.
Regel 31 ⟶ 35:
 
=== De Fenisische handelaere ===
Roond d'r 10de en d'r 9de ieëw begoese de Fenisische handelaere, die langs de kust van 't huidige Libanon gevestigd waore, 'n offensief op alle kuste van de Middellandse Zieë en ze makde zich mèèster van 'n aantal Cypriotische sjtaej, wie o.m. Amathous, Soli en Salamis. 't Eiland kreeg 't aa-zieë van 'n miensjelek en kultureelcultureel mozaïek: de Griekse kunninkrieke gebruukde 't [[Arcadocypriotisch|Cyprisch dialekt]], de Feniciërs behele [[Fenicisch|hun èège taal]] en in sommige sjtaej waor de oorsjpronkeleke bevolking in de mieërhèèd en die gebruukde de [[Eteocypriotisch|Aodcyprische taal]]. Dit samelaeve haat och tut cultureel syncretisme geleid: elemaente van de Fenisische godin Astarte, godin van de vruchbaarhèèd, waoërte uvverbrach op Aphrodite, godin van de leefde.
Aphrodite waoërt in 't vervolg naakt aafgebeeld, zjuus wie Astarte, mit de heng vör d'r boezem, nao 't beeld van de oosterse godin.
 
Regel 54 ⟶ 58:
 
=== 't Hellenistische Cyprus ===
Doe versjeen [[Alexander de Groete]] op 't toneel en en versjloog in [[333 v. Chr.]] Darius III. Daomit verdween 't Perzische Riek. Ursj sjlaoëte de Cypriote zich aa bie Darius, mae wie ze van z'n nederlaag vernome sjikde ze Alexander 'n vloot va 120 sjipper. Zoe haoëpde ze hun zelfsjtandèghèèd te kriege, mae och al liefde Alexander 't eiland neet in, e heel 't toch sjtrak oonder zie besjtuur. Nao z'ne doeëd op 13 juni 323 grepe de officiere de mach, eeder in z'n èège gouvernemaent. In 320 keem 't eiland in heng van de Egyptische kunning Ptolemaeus I Soter. D'r gedwonge zelfmoord va Nicocreon, d'r lètste kunning va Salamis, in 310, symboliseerde de inlijving va Cyprus in 't va Alexander geërfde Griekelaand. De volgende twieë-en-'ne haove ieëw, bies 58 v. Chr. regeerde de dynastie der Lagiden vanoet Alexandrië uvver Cyprus en oonderworp gaandeweg alle kunninkriekskes. 'ne Laandvoogd besjtuurde 't eiland en de Ptolemeeën brache de cultureel raffines van Alexandrië en d'r hellenistische geest, oeëvan [[Zeno va Citium]], d'r groondlègger van 't stoïcisme, èng van de geniaalste vörbèlder is.
 
In d'r Ptolemeïsche tied makde 't Arcado-Cypriotische dialekt plaatsj vör 't Griekse, de koinè, de gemeensjappeleke taal van alle Griekse volkere en oeë och 't hedendaags Grieks van is aafgeleid. 't Syllabische sjrif waoërt vervange dör 't Griekse alfabetische sjrif.
Regel 66 ⟶ 70:
In 36 v. Chr. goof [[Antonius]], dae 'n gooj versjtandhouding how met [[Cleopatra]], Cyprus wer an de Ptolemeeën truuk.
In 31 greep [[Augustus (keizer)|Augustus]] de mach, wie e Antonius en de Egyptische kunningin versjlage how, en makde va Cyprus 'n keizerleke provincie, ursj oonder 't gezag van 'ne legaat. Nao vief jaor waoërt 't 'n senatoriale provincie. In plaatsj va Salamis waoërt noe Nea Paphos de hoofsjtad. [[Rome]] paasde 'ne polletiek toe dae vörbehouwe waor an gepacificeerde provincies. De vörnaamste [[sjtaej]], te beginne mèt de nuuj hoofsjtad, waoërte verfraaid mèt [[temples]], [[theaters]], [[aquaducte]], [[stadions]] en [[villa]]'s. D'r [[mienboew]] waoërt geactiveerd en d'r handel bleujde. D'r Aphrodite-cultus bleef d'r nationale eredeens en d'r ''Koinon ton Kyrion'' bleef de rol va organisator van de aphroditische spölder en feeste. Och de meunte die oonder Vespasius en Titus gesjlage waoërte droge nog ummer de jaortalle van hun regeringe. Tot sjlot bleef 't [[Aajdgrieks|Grieks]] de landstaal.
 
=== De groeëte Joodse Gemeensjap ===
[[Plaetje:Mafra34.jpg|thumb|200px|Sjtaandbeeld Hèllige Barnabas in de kèrk van 't palies Mafra, Portugal.]] In Salamis besjtong 'n groeëte [[Jäödom|Joodse]] gemeensjap, die zich oonder Ptolemeeën in versjèjje golve dao gevestigd how.
Regel 86 ⟶ 91:
 
=== De Arabische dreiginge ===
D'r [[islam]] verbreidde zich flót an 't begin van d'r zaeëvende ieëw en oonder 't kalifaat va Omar l (634-644) veroverde e Syrië, dat de kaomende daarteg jaor es oetvalsbasis zów dene väör de neet minder es 24 aanvalle op Cyprus, oeëbie de kustsjtaej verwoest waoërte. D'r voonte versjèjje groeëte sjlachtinge plaatsj en 't eiland waoërt dör zjoeër sjattinge totaal an d'r groond geliek gemakd. In 688 sjlaoëte keizer Justinianus ll en kalief Abd al-Malik e verdraag dat Cyprus 'n hieël hypothetische neutralitèèt verlieënde. Al flót begoese de aanvalle obbenuujs. Tössje 692 en 698 verleet 'n groeët dèèl van de Cyprische bevolking 't eiland öm zich te vestige in Nova Justianopolis, 'n dör Justianus nuuj gesjtichde sjtad bie Cyzicus op de Aziatische kust van de Marmara Zieë. In 698 krèèg keizer Tiberius lll wer de control över Cyprus en doe gónge de emigraante wer truuk.
In 743 doog kalief al-Walid lll wer 'ne ival en veurde 'n groeët dèèl van de bevolking es sjlaaf nao Syrië. In 790 en 806 leidde kalief Haroen al-Rachid èges twieë expedities taege 't eiland. 'n Groeët aantal kèrke waoërte verbraand en 16.000 Cypriote, oeë-oonder ooch d'r aardsbisjop, waoërte es sjlave e-weg geveurd.
 
Regel 95 ⟶ 100:
[[Plaetje:Cyprus_gold_bezant_derived_from_Byzantine_design_1218_1253_Cyprus_Western_style_silver_gros_1285_1324.jpg|thumb|left|300px|Cypriotisch sent oet 't Keuninkriek]]
=== 't Keuninkriek Cyprus ===
In ded'n [[Twelfdetwelfden iew]] woort Cyprus vereuverd door [[Isaak Comnenus]], dee ziech tot de keuning vaan Cyprus bekroendekroende en 't aon zien Latien[[Latiens Keizerriek]] bekroendetouwveugde. Heidoor woort Cyprus e zoegenaomp ''[[Kruusveurdersstaote|kruusveerderskeuninkriek]]'', dat meint tot 't laandland einei veurnaom dooldoel had: 't [[Christendomchristendom]] besjerme en, zoe meugelek, de relizjie ouch wijer verspreije. In [[1191]] woort 't vereuvertvereuverd door [[Richard Liewehart]], dee op weeg waor veur d'nde [[Daarde KroestochKruustoch]]. Heimèt bleef Cyprus 'ne deil vaan 't Latien Keizerriek. eE Jaorjaor later, in [[1192]], verkoch heer 't evels vaanweegum financiëlefinancieel perblemeprobleme door aon [[Guy de Lusignan]]. Guy heersteheersde mer twie jaor, hendeg oonverwachs. Zoe oonverwachs tot me in die twie jaor ziech nog neet had bezeg gehawwe mèt 'n kroening, aongezeen Guy nog laank de tied had um dat te doen. In [[1194]] hiemelde heer, boenao ziene broor [[Amalrik de Lusignan]] 't in [[1195]] euvernom. Heer leet ziech wel kroene tot keuning vaan Cyprus.
 
LaankzaomLaankzaam meh zeker oontstoondoontstoont dösdus 't Keuninkriek vaan Cyprus, dat qua [[ikkenomieeconomie]] hendeg hel veuroet geit door AmalriksAmalrik zie financieel insteenkinstink. Ouch de ech tösse häöm en [[Isabella vaan Jeruzalem]] is 'nne hendeg slumme zat gewees. Heidoor weurt heer ouch keuning vaan [[Keuninkriek Jeruzalem|Jeruzalem]] en is de handel tösse Cyprus en Jeruzalem taksvrij. Dit is euvereges nao zien ech mèt [[Eschiva vaan Ibelin]], die alweer gauw hiemeltstörf. De Ibelin-tak krijg evels wel veur de res vaan de periood in 't Cypriotisch Keuninkriek taomelekvrij väöl mach in henhan. Amalrik hiemelt in [[1205]], ziene zoon [[Hugo de Lusignan]] nump de troen euver oonderes ''Hugo d'n Ierste vaan Cyprus''. Hugo d'n Ierste hiemeltstörf evels al hendeg gauw, naomelek daartien jaor daonao in [[1218]], op veerentwintigjaorege leeftied in [[Tripoli]] ('t allewijlmodern [[Libië]]), boe heer de ech vaan vrun bezeuk. Wat dao noe persiesperceis is gebäörd is nog ummertouw duuster. Ziene zoon, Hendrik d'n Ierste, is hendeg geleef bij 't volk. Heer sleet oonder aandere e verdraag mèt de mieste [[islam|Mohammedaonse]] len, boe door 't geinen oorlog guufgief in zien rezjeerperiood. Door bepaolde verwèkkingsperbleme krijg Hendrik d'n Ierste mer eine zoon en dat pas bij zien twiede vrouw. Es heer hiemelt, hiemeltstörf d'n twaalfjaoregen Hugo d'n Twiede ouch gauw, boedoor 't gein direk naogeslach mie guufgief.
 
't Gief nui perbleme in Cyprus. Wee d'r noe keuning moot weure is gaar neet dudelek, umtot 't gein direk zoon bisop zoon naogeslach mie guuf. Oetindelek weurt d'r in [[1267]] e besluit genommegenome: Hugo vaan Antiocië, zoon vaan Isabella vaan Antiochië, dochter vaan Hugo d'n Ierste vaan Cyprus, weurt keuning. Oetindelek dösdus toch 'ne keuning dee direk femilie is, evels neet vaan maan op maan. Heer heet veurtaon twie naome: Hugo d'n Daarde vaan Cyprus en Hugo d'n Ierste vaan Jeruzalem. 't Gief d'r wel 'n groet conflik tösse Cyprus en [[Karel vaan Anjou]] dee ouch Jeruzalem claimp te höbbe. Hugo d'n Daarde heet evels geine zin in ruizieruizing en besluit 't laand achter ziech te laote en veurtaon allein mer op Cyprus te rezjere. Heer hiemelt in [[1284]], boenao ziene zoon Jan d'n Ierste häöm opvolg. Dee weurt e jaor daonao al weer vergiefteg. Zien opvolger is Hendrik d'n Twiede. Bekind um zien streijlöstegheidvechlös, get wat de Cypriote al laank nimmie verwachde vaan 'ne keuning. Heer attendeerdwach neet laank en sjop alle aonhengers vaan Karel vaan Anjou oet Jeruzalem. Heer kos evels mer op weinig hölp rekene in [[Europa]], die hadde 't al drök genog mèt eige perbleme. In [[1310]], wie de Jäöjoede en Mohammedaone ummertouw mie pertestere in Jeruzalem, guuf 'r 't ''Heilig Laand'' op, boenao 't Christedom noets mie zal rezjere euver dat gebeed (allewijl is 't ein vaan de gebeje dat oonder [[Israël]] viltvèlt). In [[1324]] hiemelt Hendrik d'n Twiede.
 
Zienen ópvolger is Hugo de Veerde vaan Cyprus, dee, oonder aandere door femilieperbleme, neet laank op de troen bleef. Heer woort al gauw ópgevolg door Peter d'n Ierste. Dee wèldewouw 'ne nuije kruustoch beginne en wis de [[KruusveertKruusvaart vaan Alexandrië]] te realisiererealisere. Evels mislökde dee. Wel kraog Peter 't keuninsjap vaan [[Armenië]], dat toen evels zoe hendeg väöl gekrompe waor tot 't vaan 'n gebeed in de [[Kaukasus]] zoe groet wie allewijl [[Fraankriek]] krimbdekroomp tot inkel 't stedje [[Korikos]]. Peter d'n Ierste woort evels um duuster reijes in [[1396]] vermaorvermaord door drei, nog umemrtouw oonbekinde, ridders. Heer woort opgevolg door Peter d'n Twiede. Oonder zie beweendbewind kraoge de [[Venetië|VinnetiaonseVenetiaonse Sjachelere]] mie mach. Peter d'n Twiede hiemelde hendeg joonk, te vreug um al keender te höbbe gehad, boedoor ziene noonk Jacobus d'n Ierste vaan Cyprus de mach euvernomeuvernaom. Dizze woort giefteg vaan de groete wieväölegheid VinnetiaoneVenetiaone op 't eiland. Dat tollereerde de VinnetiaoneVenetiaone evels neet, die oondertösse toch al besbès väöl ikkenomischeeconomische mach hadde. D'r woort veur gekoze um mèt 'ne nuije keuning te komme: Janus d'n Ierste. Zjus wie ziene pa mochmós heer de VinnetiaoneVenetiaone allesgaaroet behaafneet en ouch heer woort vaan de troen gekikgezat. Johannes d'n Tiwede koos d'r veurdeveur 't strategischer aon te pakke, door simpelweegsumpelweeg mie [[Griekeland|Griekse]] sjachelere toe te laote, zoetot die twie gróppe 't oonderein mer oetvochte. Heer góng daorum ouch in 'n ech mèt 'n Griekse prènsesprinses. Heer kraog mèt häör inkel dochters, boedoor oetindelek 'ne bastaardzoon, Jacobus d'n Twiede, mèt hölp vaan 'n häörlezjerhäörleger oet [[Egypte]], de mach kraog noetot ziene neet erkinde pa waor gehiemeld. Heer had genog vaan de VinnetiaonseVeetiaonse perbleme op ziezien eiland en koos d'r veurdeveur um daan mer vrijeg in 'n ech te gaon mèt 'n VinnetiaonseVenetiaonse: Catharina Cornaro. Evels hiemelde hunne zoon Jacobus d'n Daarde hendeg joonk. Heidoor veelt 't eiland vaanaof [[1489]] bis [[1571]] oonder VinnetiaonsVenetiaons beweend, nog ummertouw symbolisch oonder de naom Keuninkriek Cyprus. 't [[Ottomaons Riek]] nom dat lètsgenumde jaor de mach euver op 't eiland. En datDat zaw zoe hiel laank blieve.
 
=== De Ottomaonse euverhiersing ===
[[Plaetje:Ottoman empire.svg|thumb|450px|right|'t Ottomaons Riek vaan 1481 bis 1683]]
De Cypriote voonde 't in ierste instantie gaar neet erg tot de Ottomaone Cyprus in henhan hadde. Veural de [[Grieks-Orthodoxie|Grieks-Orthodoxe kèrk]] hètde de TörkeTurke metein gewuns. Dit kaom umtot de Ottomaone op relizjieus gebeed bekind stoonde es mesjiens wel de mies breiddikendebreiddinkende Europeane in deen tied. Vaanaof dit momèntmemint oontstoond evels 'n aander oontwikkeling, die later de aonleijing zou zien veur e groet perbleem op Cyprus. Op 't gaansgans eiland begosbegós ziech laankzaomlaankzaam mer zeker TörkseTurkse bevolking te nestele. Op 't begin vaan de [[19e ièw|19enegentienden iew]] waore de TörkeTurke in 't ötersteuterste noorodenoorde vaan 't eiland zelfs al 'n groete mierderheid. Toch leefde de TörkeTurke en Grieke nevemekaarnevenein, rillatief mèt allewijl in vrei. De TörkeTurke zogezaoge de Grieke dèks nog ummertouw es de oersprunkeleke Cypriote en de Grieke zogezaoge de TörkeTurke es de redders vaan de Orthodoxe Kèrk. Zoonder hun waore ze inderdaod hoegswoersjijnlek [[katheliek]] gewore. 't BegosBegós pas e perbeem te weure wie in [[1829]] [[Griekeland]] oonaofhenkelek woort. De relatie tösse Cyprus en Griekeland waor in de aofgelaope iew, veural door 't opkommend Hellinistisch Nationalisme (alle Griekssprekende gebeeje in Europa vereinegd), hendeg sterk gewore. De TörkeTurke waorwaore es de doed tot Cyprus noe oonaofhenkelek wilde weure, umtot Griekeland had beweze tot Ottomaone neet nudeg waore veur 'n behouw vaan de Grieks-Orthodoxe Kèrk.
 
== Modern historie vaan Cyprus ==
Regel 139 ⟶ 144:
 
==Brónne==
* ''[[:en:Kingdom of Cyprus|Kingdom of Cyprus]]'', Ingelstaolege Wikipedia (Hoofstök: Keuninkriek Cyprus)
* ''[[:de:Osmanisches Reich|Osmanisches Reich]]'', Duitstaolege Wikipedia (Hoofstök: De Ottomaonse Euverhiersing)
* ''[[:de:Geschichte Zyperns seit der Kolonialzeit|Geschichte Zyperns seit der Kolonialzeit]]'', Duitstaolege Wikipedia ('t Ierste deil vaan Hoofstök: Modern Historie vaan Cyprus)
* ''[[:en:Modern history of Cyprus|Modern History of Cyprus]]'', Ingelstaolege Wikipedia ('t Twiede deil vaan Hoofstök: Modern Historie vaan Cyprus)
* ''[[:nl:Geschiedenis van Cyprus#Onafhankelijkheid en deling|Geschiedenis van Cyprus: onafhankelijkheid en deling]]'', Neerlandstaolege Wikipedia (Hoofstökke: "Cypriotische Indiependèntie" en "Deiling vaan 't EilaandEiland")
 
[[categorie:Cyprus]]
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Historie_va_Cyprus"