Aajdingels: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Nuuj pazjena: {{dialek|Mestreechs}} {{wio}} thumb|Ierste blaad vaan ''Beowulf'', e belaankriek stök Aajdingelse literatuur. 't '''Aajdingels''', ouch wel bekin... |
Historie, verspreiing en dialekte. |
||
Tekslien 2:
{{wio}}
[[Plaetje:Beowulf.firstpage.jpeg|thumb|Ierste blaad vaan ''Beowulf'', e belaankriek stök Aajdingelse literatuur.]]
't '''Aajdingels''', ouch wel bekind es '''Angelsaksisch''', is de ajds bekinde fase vaan de [[Ingels]]e taol. Ze oontstoont in de viefden iew, naotot lui vaan drei [[Germane|Germaanse]] volker, de [[Angele]], de [[Sakse]] en de [[
De Aajdingelse taol is allein door intensief studie es Ingels te herkinne. Ze kint nog 'n verbuiging in vief naomvalle, reste vaan 'nen dualis en vol vocaole ouch in neet-beklemtoende syllabes. De taol liekent sterk op 't [[Aajdfries]] en 't [[Aajdsaksisch]] (en in minder maote ouch op [[Aajdnederfrankisch]], [[Aajdhoegduits]] en [[Aajdnoords]]), meh is awwerwètser es die allemaol; in feite is allein 't [[Gotisch]], opgesjreve
==Historie==
Es roond 450 nao Christus de drei geneumde volker de [[Noordzie]] euversteke, es deil vaan de [[Groete Volksverhuizinge]], numme ze eder hun drei versjèllende Germaanse taole mèt. Oongetwieveld waore die taole op dat memint nog [[oonderling verstoonbaarheid|oonderling verstoonbaar]] dialekte, die ziech vrij gemekelek kóste minge. Alle drei de volker waore Noordziegermane of [[Ingweone]], en hun taole waore [[Ingweoons]]. Neve 't Aajdingels zien nog twie Ingweoonse taole euvergelieverd, naomelek 't Aajdfries en 't Aajdsaksisch. De taole vaan de Angele en de Jutte zien es zoedaoneg neet euvergeleverd. Opvallend is evels wel tot 't Aajdingels dèks korter bij 't Aajdfries steit es bij 't Aajdsaksisch, dewijl de Frieze neet nao Groet-Brittannië mètgónge en de Sakse wel. Dit zouw kinne beteikene tot de taol vaan de Angele 't op väöl punte vaan 't Saksisch gewonne heet.
In 't gebeed wat de Angelsakse vereuverde en koloniseerde, woort op 't memint vaan hun koms [[Britse taole|Brits]] gepraot, 'n [[Keltische taol]]. Oongetwieveld is Ingeland 'nen tiedlang nog twietaoleg gebleve (mesjiens zelfs dreitaoleg, neve ouch nog [[Vulgair Latien]]), meh daoveur zien gein direkte aonwiezinge te vinde. De Keltischen invlood op 't Aajdingels deit ziech nog 't bèste veule in de [[toponymie]]: väöl aw plaotsnaome in Ingeland zien Keltisch. 't Brits bleef wel in gebruuk in die stökker land die (nog) neet door de Angelsakse oonder de voot woorte geloupe; zuug dalek oonder.
De ierste iewe woort 't Aajdingels wieneg opgesjreve; allein e paar [[rune]]-inscripties werpe liech op de zaak. Me sprik heibij vaan Primitief Aajdingels of Prehistorisch Aajdingels. Pas mèt de [[keerstening]] vaan de Angelsakse in de zevenden iew deit 'n sjrifcultuur zien intrej. In dezen tied geit me de taol ouch in 't [[Latiens sjrif]] opsjrieve, al koume e paar rune wel in gebruuk veur klaanke boeveur 't Latiens sjrif gein lètters heet.
Tot 900 sprik me vaan Vreugaajdingels. D'n euvergaank nao Laataajdingels vèlt oongeveer same mèt de vereineging vaan Ingeland (ind [[negenden iew]]). Roond dezen tied beginne ouch de [[Noormanne]] mèt versjèllende invalle in de [[Britse eilen]]. In Noordoos-Ingeland is deen inval zelfs bezunder succesvol; dao höbbe de Dene 't 'nen tiedlaank veur 't zègke (''[[Danelaw]]''). Ouch weure de Deense keuninge (te beginne mèt [[Knoet de Groete]]) later keuninge vaan Ingeland. D'n invlood vaan 't [[Aajdnoords]] op 't Ingels, veural de noordeleke dialekte, waor boetegewoen groet en deepgoond.
In 1066 weurt Ingeland nog ins oonder de voot geloupe, deeskier door de [[Normandië|Normandischen]] [[hertog]] [[Wöllem de Vereuvereer]]. Umtot heer zien getrouwe mètnump en op belaankrieke poste zèt, verfrans de elite. 't Ingels deit zien leiende positie euver aion 't Aajdfrans, in 't [[Normandisch]] dialek. In de koumende decennia verdwijnt 't Aajdingels snel es sjrieftaol. Vaanaof d'n twelfden iew weurt 't aofgelos door 't [[Middelingels]].
De Middelingelse taol versjèlt hiemelsbreid vaan 't Aajdingels. Verbuiging en verveuging zien hendeg gereduceerd en de helder vocaole in oonbeklemtoende syllabe zien verdwene. Es me lèt op wat in aander Germaanse taole gebäört, daan is dat normaal; bezunder is evels tot dit zoe snel sjijnt te zien gebäörd. Mesjiens höbbe de invallende Noormanne en Normandiërs 'n rol gespäöld in de versumpeling vaan de taol ('n soort [[creooltaol|creolisatie]]). Woersjijneleker is evels tot de Ingelse sjrieftaol vaanaof de negenden iew min of mie versteind raakde. De cultuurtaol vaan Wessex woort tot standaard (de zoegeneumde ''[[Winchester]] Standard'') en veraanderinge in 't gesproke Ingels woorte neet mie oetgesjreve. Pas wie 't Ingels zie prestiesj verloor, góng me weer de volkstaol opsjrieve. E werk wie de ''Petersborough Cronicle'' oondersteunt dit: deze kroniek oet d'n twelfden iew begint in 't Aajdingels meh geit wijerop euver op 'ne mingvörm tösse Aajd- en Middelingels.
==Verspreiing en dialekte==
't Aajdingels woort in 't groetste deil vaan Ingeland gesproke, zoewie in 't uterste zuidooste vaan [[Sjotland]] (de grens laog toen nog neet boe ze noe ligk). In 't weste kóste de Britte en hun taole zieh hawwe: [[Cumbrisch]] in 't noorde (en e stökske in 't huieg Sjotland), [[Welsh]] in 't midde en [[Cornish]] in 't zuie. Cornish woort in deen tied ouch in westelek [[Devon]] gesproke; 't Welsh sjijnt ziech in deen tied ouch nog tot oostelek vaan de grenze vaan [[Wales]] te höbbe oetgestrek. Wie bove al gezag waore groete deile vaan Ingeland twietaoleg Ingels-Aajdnoords.
In 't gebeed wat euverblijf oontwikkelde ziech versjèllende dialekte. Bepaolde dialektische versjèlle (neet allemaol) goon trök op de versjèlle tösse de taole die de oersprunkeleke stamme hadde mètgebrach. Me oondersjeit veer dialekte, eder geassocieerd mèt e veur-negendeniews keuninkriek. 't '''Wes-Saksisch''', gesproke in [[Wessex]], waor 't veurnaomste dialek: Wessex waor 't mechtegste riek en oonderworp in de negenden alle aander Angelsakische rieke. In 't zuidooste spraok me 't '''Kents''' (geneump nao 't [[Keuninkriek Kent]]). In 't middeweste spraok me '''Merciaons''' ([[Mercia]]) en in 't noordooste hoort me 't '''Northumbrisch''' (zuug [[Northumberland]]) spreke. De lèste twie dialekte, veural 't Northumbrisch, kaome later oonder de zwoersten Aajdnoorsen invlood.
Euveregsn had Ingeland nog drei streke: [[East Anglia]], [[Essex]] en [[Sussex]]. Mèt dees gebeie zien gein specifieke dialekte in verband te bringe.
==Grammair==
| |||
