Historie va Cyprus: Versjèl tösje versies

 

{{dialeksec|Mestreechs}}

In de [[Twelfde iew]] woort Cyprus vereuverd door [[Isaak Comnenus]], dee ziech tot de keuning vaan Cyprus bekroende en 't aon zien Latien Keizerriek bekroende. Heidoor woort Cyprus e zoegenaomp ''kruusveerderskeuninkriek'', dat meint tot 't laand ein veurnaom dool had: 't [[Christendom]] besjerme en, zoe meugelek, de relizjie ouch wijer verspreije. In [[1191]] woort 't vereuvert door [[Richard Liewehart]], dee op weeg waor veur d'n Daarde Kroestoch. Heimèt bleef Cyprus 'n deil vaan 't Latien Keizerriek. e Jaor later, in [[1192]] verkoch heer 't evels vaanweeg financiële perbleme door aon [[Guy de Lusignan]]. Guy heerste mer twie jaor, hendeg oonverwachs. Zoe oonverwachs tot me in die twie jaor ziech nog neet had bezeg gehawwe mèt 'n kroening, aongezeen Guy nog laank de tied had um dat te doen. In [[1194]] hiemelde heer, boenao ziene broor [[Amalrik de Lusignan]] 't in [[1195]] euvernom. Heer leet ziech wel kroene tot keuning vaan Cyprus.

 

Zienen ópvolger is Hugo de Veerde vaan Cyprus, dee, oonder aandere door femilieperbleme, neet laank op de troen bleef. Heer woort al gauw ópgevolg door Peter d'n Ierste. Dee wèlde 'ne nuije kruustoch beginne en wis de [[Kruusveert vaan Alexandrië]] te realisiere. Evels mislökde dee. Wel kraog Peter 't keuninsjap vaan [[Armenië]], dat toen evels zoe hendeg väöl gekrompe waor tot 't vaan 'n gebeed in de [[Kaukasus]] zoe groet wie allewijl [[Fraankriek]] krimbde tot inkel 't stedje [[Korikos]]. Peter d'n Ierste woort evels um duuster reijes in [[1396]] vermaor door drei, nog umemrtouw oonbekinde, ridders. Heer woort opgevolg door Peter d'n Twiede. Oonder zie beweend kraoge de [[Venetië|Vinnetiaonse Sjachelere]] mie mach. Peter d'n Twiede hiemelde hendeg joonk, te vreug um al keender te höbbe gehad, boedoor ziene noonk Jacobus d'n Ierste vaan Cyprus de mach euvernom. Dizze woort giefteg vaan de groete wieväölegheid Vinnetiaone op 't eiland. Dat tollereerde de Vinnetiaone evels neet, die oondertösse toch al bes väöl ikkenomische mach hadde. D'r woort veur gekoze um mèt 'ne nuije keuning te komme: Janus d'n Ierste. Zjus wie ziene pa moch heer de Vinnetiaone alles behaaf en ouch heer woort vaan de troen gekik. Johannes d'n Tiwede koos d'r veur 't strategischer aon te pakke, door simpelweeg mie [[Griekeland|Griekse]] sjachelere toe te laote, zoetot die twie gróppe 't oonderein mer oetvochte. Heer góng daorum ouch in 'n ech mèt 'n Griekse prènses. Heer kraog mèt häör inkel dochters, boedoor oetindelek 'ne bastaardzoon, Jacobus d'n Twiede, mèt hölp vaan 'n häörlezjer oet [[Egypte]], de mach kraog noetot ziene neet erkinde pa waor gehiemeld. Heer had genog vaan de Vinnetiaonse perbleme op zie eiland en koos d'r veur um daan mer vrijeg in 'n ech te gaon mèt 'n Vinnetiaonse: Catharina Cornaro. Evels hiemelde hunne zoon Jacobus d'n Daarde hendeg joonk. Heidoor veelt 't eiland vaanaof [[1489]] bis [[1571]] oonder Vinnetiaons beweend, nog ummertouw symbolisch oonder de naom Keuninkriek Cyprus. 't [[Ottomaons Riek]] nom dat lètsgenumde jaor de mach euver op 't eiland. En dat zaw zoe hiel laank blieve.

 

De Cypriote voonde 't in ierste instantie gaar neet erg tot de Ottomaone Cyprus in hen hadde. Veural de [[Grieks-Orthodoxie|Grieks-Orthodoxe kèrk]] hètde de Törke metein gewuns. Dit kaom umtot de Ottomaone op relizjieus gebeed bekind stoonde es mesjiens wel de mies breiddikende Europeane in deen tied. Vaanaof dit momènt oontstoond evels 'n aander oontwikkeling, die later de aonleijing zou zien veur e groet perbleem op Cyprus. Op 't gaans eiland begos ziech laankzaom mer zeker Törkse bevolking te nestele. Op 't begin vaan de [[19e ièw|19e iew]] waore de Törke in 't öterste noorode vaan 't eiland zelfs al 'n groete mierderheid. Toch leefde de Törke en Grieke nevemekaar, rillatief mèt allewijl in vrei. De Törke zoge de Grieke dèks nog ummertouw es de oersprunkeleke Cypriote en de Grieke zoge de Törke es de redders vaan de Orthodoxe Kèrk. Zoonder hun waore ze inderdaod hoegswoersjijnlek [[katheliek]] gewore. 't Begos pas e perbeem te weure wie in [[1829]] [[Griekeland]] oonaofhenkelek woort. De relatie tösse Cyprus en Griekeland waor in de aofgelaope iew, veural door 't opkommend Hellinistisch Nationalisme (alle Griekssprekende gebeeje in Europa vereinegd), hendeg sterk gewore. De Törke waor es de doed tot Cyprus noe oonaofhenkelek wilde weure, umtot Griekeland had beweze tot Ottomaone neet nudeg waore veur 'n behouw vaan de Grieks-Orthodoxe Kèrk.

 

== Modern historie vaan Cyprus ==

Vaan [[1570]] bis [[1878]] maakde Cyprus deil oet vaan 't [[Ottomaons Riek]], zoe-es ierder gezach. In [[1878]] naom evels 't [[Vereineg Keuninkriek]], es gevolg vaan 't Verdraag vaan Cyprus, 't eilaand gaans en al euver es 'n protectoraat sins 't Ottomaons Riek de Britse mech in ruil veur hunne steun in de Rössisch-Törkse oerlog had verliend euver 't eilaand. Allewel in de euvereinkoms neet de [[Suezkanaal|Suezkenaar]] vaan [[Egypte]] woort geneumd, oonderhendelde de Britse mech in Cyprus ouch in häör eige belaank dao-in. D'n ierste Britsen Hoege Commissaris waor zjeneraol-mazjoor [[Garnet Wolseley Joseph]] ([[1833]] bis [[1913]]). De ierste Britse euverhiersing woort verwelkomd door de Grieks-Cypriote, die haopte op welveert, dimmecratie en nationaol bevrijing. De Brite lègkde evels zjwoere belasting op hun in ruil veur de hoeg betaolinge die ze moste betaole aon d'n Ottomaonse sultan. 't Goof väöl lui die rechte op deilnaome aon de regiering vaan 't eilaand aonvroogte. Evels claimde d'n Hoge Commissaris en [[Londe]] alle mech op. Inkel jaor later woort 't systeem hervörmp, 'n aontal leije vaan de Wètgevende Raod woorte woersjijnlek gekoze door de Cypriote, daodwèrkelek waor hunnen deilnaome meh zier bepèrk. Veur de Britte goof 't op 't eilaand twie groete oetdaginge. De ierste waor de wuns vaan 'n deil vaan de bevolking vaan 'n vereineging mèt Griekelaand. Dees beweging woort de ''Paralimni'' genump en waor hendeg populair gewore oonder de Griekstaolege Cypriote. 't Idee tot gaans Griekstaoleg Europa same woort gebrach bestoond al 'n paar iewe, evels bewees Griekelaand noe, die ou'nog (boete Cyprus) alle Griekstaolege eilendjes veur de Törkse kös wis te vereuvere, tot 'n oonaofhenkel en vereineg Griekstaoleg laand, oonder de naom Griekeland (wie kin 't ouch aanders), meugelek waor. 'n Deil vaan de Cypriote, 't Griekstaoleg deil, wilde ouch deil dao vaan oetmake. Boe ze neet aon hadde gedach is tot oongeveer tösse de 20 bis 25 persent vaan 't eiland op dat memint al [[Törks|Törkstaoleg]] waor. 't Twiede perbleem betrof däörum ouch 't resultierend perbleem vaan 't hawwe vaan de twie etnische gemeinsjappe in e harmonieus evewiech, wie de Törks-Cypriote begoste te zègke tot de Parlimni 'n argressieve oproop waor um de Törkstaolege oettereuje. Zie hadde daan nog lever de zoegenaomde ''Taksim'': 'n twietaoleg land, zoewie [[Belsj]].

 

Nao de Ierste Wereldoorlog, goof 't al snel, in de periood [[1921]] bis [[1922]], 'n nui oorlog: de Grieks-Törkse oorlog, meh die meistens bekind steit es de Törker Oonaofhenklekheidsoorlog. 't Goof vaan alles in de regio [[Balkan (sjiereiland)|Balkan]] - [[Törkije]] - [[Cyprus]]. Aon de eine kant woj de sultan vaan 't Ottomaons Riek Griekeland weer d'rbij höbbe, daodoor góng 't d'r in [[Epirus]] al snel hel aon touw. Al gauw woort dudelek veur de sultan tot Griekeland noets mie Ottomaons zaw weure. 't Góng häöm veur Griekeland d'r daan noe um twie aander dinger: de grens tösse Griekeland en 't Ottomaons Riek mie westeleker plaotse, in eder geval ummertouw in 't veurdeil vaan 't Ottomaons Riek, en daoneve Griekeland eve helder make wee hei de baos is. Neet allein in [[Epirus]] ('t stökske vastelaand tösse Griekeland en Törkije) woort hel gevochte; ouch in de [[Ionische Eilen]] (boevaan de meiste vaan dees Griekse eilen pal neve de Törkse kös ligke). 't Heelt niks oet. Allewel väöl Grieke dao doed gónge, waor hun verdeijeging good. Daoneve moot neet vergete weure tot de sultan e nui perbleem had, urges aanders in 't laand: deep in [[Anatolië]], roontelum de stad [[Ankara]] (toen veural 'n hendelsstedje, later de hoofstad vaan 't land). Hei begos [[Atatürk]] ziech lui mèt te numme in de oonaofhenkelekheidsoptoch vaan de Törkse Rippebliek. 't Volk in Centraol-Anatolië woj niks mie te make höbbe mèt dee sultan. In 't begin woort dees beweging neet zoe serieus genomme, meh al gauw (binne e paar maond) waor gaans en al Törkije plat, inclusief [[Istanbul]] dat bis 't ind sultangeriech leek te zien. Boete de oorlog mèt Griekeland en de börgeroorlog in Anatolië, goof 't nog ein dink: de trechting vaan 't Ottomaons Riek um Cyprus te vereuvere, of op ze mins 't noorde daovaan. Mèt 't Verdraag vaan Lausane kom d'r 'n ind aon de korte meh helle oorlog tösse, in prinsiep, vief len: Griekeland, Cyprus, 't Ottomaons Riek, 't Vereineg Keuninkriek en de nui Törkse Rippebliek. De groet verlezer waor 't Ottomaons Riek dat sinsdeen nimmie besteit. Törkije woort 'n [[democratie]] en kraog de grenze dat 't nog ummertouw heet. Griekeland bleef ouch in zien aw vörm bestaon. Cyprus woort in [[1925]], volges de Britte oet veilegheid meh in praktiek door de nuie koperikkenemie, Britse kroenkolonie.

 

Door 't gevolg vaan 't [[Verdraag vaan Lausanne]], boe 't de Internationaol erkènning vaan de nui Törkse Rippebliek goof, woort de Britse soevereiniteit euver Cyprus metein door de Cypriotische regiering erkènd, umtots de neet allein zomin meugelek in verbaand gelach wilde wore mèt 't Ottemaons Riek, meh ouch neet mie wilde mèt doen aon de indloze oorloge roontelum 't oestelek deil vaan de [[Mediterraonse Zie]]. Eilen in de [[Egeïsche Zie]] en de [[Ionische Eilen]] betaomde oondertösse nimmie bis Törkije, meh bis [[Griekeland]]. Dit waore gevolge vaan 'n opkommende polletieke beweging, genaomp de [[enosis]], die bekind steit es 'n idiaol (hendeg beïnvloojd door 't modern [[Grieks-Orthodoxie]]) um gaans Griekstaoleg Europa te vereinege bis ein laand. Dat waor zoe good es gelök. Mierkweerdeg genog leet Törkije metein, nao 't opriechte vaan de Rippebliek, alle Griekse eilen goon; zelfs de eilen die nog gein ein kilometer vaan de Törkse kös aoflègke. Dees eilen zien daodoor gemekelek te verdedege vaanoet Törkije en zelfs gemekelek te 'vertörkse'. Toch woj Törkije gein inkel risico numme. 't Einegs Griekstaoleg plekske dat evels neet Grieks woort waor Cyprus. Toch leefde ouch hei de enosis op. De periood tösse [[oktober]] [[1931]] en oktober [[1940]] woorte meujlek jaore veur Cyprus, mèt hevege Cypriotische enosis-relle, mèt naome roontelum [[Nicosia]]. Hoegtepönt vaan die relle goof ziech in 1931, en lieket ouch 't begin te zien gewees vaan de nege-jaor lange relle, mèt de aovend dat 't Britse ''Government House'' in vlamme opgeit. De Gouverneur vaan deen tied, [[Richmond Palmer]], waor alles behave populair oonder de Cypriote en stoond bekind um zien oonderdrökkende maotregels, boeoonder 't bepèrke op 't behier en de wèrking vaan Griekstaolege sjaole en verbod op vakbun en vereiniginge van welke eerd en vörm daan ouch. 't Beweend vaan dit regime woort door de Cypriote spóttend ''Palmerokratía'' genump, vernump nao Palmer zelf, dee d'r op drökde tot Cyprus toch ech 'nen [[democratie]] waor (demokratía), dewijl 't in feite 'n dictatuur waor. Door -kratía achter Palmer te zitte, gove de Cypriote aon tot Palmer 'n eige polletiek beweend had; in eder geval geinen democratie. Opvallentere is tot 't pas 'n ind vaan de relle goof bis 't begin vaan de [[Twiede Wereldoorlog]], wie de Cypriote in Britse deens moste vechte in oonder aandere (nota bene) Griekeland, um de [[Duutsland|Pruusje]] te verjage.

 

== De oonafhankelijkhèèd ==