Spoonze: Versjèl tösje versies

{{dialek|Mestreechs}}

'''Spoonze''' ('''Porifera''' <small>([[Robert Edmund Grant|Grant]] in [[Robert Bentley Todd|Todd]] [[1836]])</small>) zien 'ne [[stam (taxonomie)|stam]] vaan in zie levende [[bieste]], en same mèt de [[Placozoa]] eine vaan de twie stamme oet 't [[oonderriek]] vaan de [[Spoonsechtege]] (Spongiformes). Ze hure tot de primitiefste diere die 't gief en bestoon al väöl hoonderde mieljoene jaore. Ze versjèlle (mèt de Placozoa) vaan [[Eumetazoa|aander bieste]] doortot ze gein (of koelek) orgaone höbbe en veur hun [[metabolisme]] aofhenkelek zien vaan 'ne constante waterluip door ze heer. Ouch misse ze symmetrie. Nao de inziechte vaan modern biologe zien de Spoonze [[parafyletisch taxon|parafyletisch]]; ze deile geine veurawwer dee aander bieste neet höbbe en cladistisch gezeen weure ze daorum negatief geformuleerd: alle levende bieste die gein Placozoa of Eumetazoa zien. Op groond vaan de [[moleculair klok]] en de veurvaajerpositie die de spoonze in de cladistiek bekleie, maag me aonnumme tot ze al in groete deile vaan 't [[Neoproterozoïcum]] höbbe bestande; fossiele zien evels, wie mèt zoeväöl aander ziebieste, pas mèt zekerheid bekind oet 't [[Cambrium]].

 

==Indeiling==

Tot veur kort woorte de spoonze verdeild in drei [[klas (biologie)|klas]]se. De ajdste, entans de klas die ziech es ierste aofspleet vaan alle aander bieste (inclusief, dus, de aander spoonze), zien de '''[[Glasspoonze]]''' (Hexactinellida). Daoneve gief 't de bekindste gróp vaan spoonze, '''[[Kiezelspoonze]]''' (Demospongiae), die ouch wel ''gewoen spoonze'' weure geneump. 't Kortste bij de neet-spoonze stoon, genetisch gezien, de '''[[Kalkspoonze]]''' (Calcarea). Sinds kort oondersjeit me ouch nog 'n veerde klas, de '''[[Homoscleromorpha]]''', die vreuger tot de kiezelspoonze woorte gerekend meh dao genetisch al te sterk vaan versjèlle: ze blieke ''nog'' korter bij de Metazoa te stoon en de kalkspoonze mote dus fyletisch tösse kiezelspoonze en de Homoscleromorpha weure ingezat.

 

 

===Voortplanting en levescyclus===

Spoonze kinne zoewel póppe es ziech aseksueel voortplante. De mieste spoonze zien [[hermafrodiet]] en make in 't mesohyl zoewel eicelle es zaodcelle (''oöcyte'' en ''spermatocyte''; zuug bove) aon. De oöcyte oontstoon spontaon oet archaeocyte, spermatocyte evels weure door choanocyte gemaak. 't Sperma weurt tenao in wolke oetgestote; zoe gaw es 'n spermatocyt 'n aander spoons vaan dezelfde soort vint, zörg dees tot de celle in 't mesohyl weure opgenome en nao de oöcyte weure gebrach. Nao de [[bevröchting]] greuje de [[embryo]]'s nog eve in 't inwendege, boenao ze de spoons verlaote. De [[larf|larve]] zitte nog neet direk aon 'nen oondergroond vas en kinne ziech, aanders es de volwasse spoonze, vrij door de zie bewege mèt hun flagellae.

 

 

===Natuurleke vijande en verdeideging===

Volwasse spoonze kinne neet loupe of zwumme en zien daorum in theorie 'ne gemekeleke proej veur versjèllende waterbieste, wie vèsse, sjaoldiere en ziestare. Spoonze mote ziech daorum were wie plaante: mèt stekele - de spiculae - en vergif. Dat vergif hölp ouch tege aander sedentair ziebieste (beveurbeeld [[mosbieskes]] en [[mantelbieste]]) die ziech in de buurt vaan 'n spoons wèlle vestege. Dit maak de spoonze zier effectief in de competitie um ruimte. Bij sommege soorte kin dit vergif ouch veur sterke hoedirritatie bij lui zörge. Glasspoonze höbbe dees vergifte neet, umtot ze deep in zie leve, boe jegers neet zoe alumtegewäördeg zien.

 

 

==Gebruuk==

Kiezelspoonze zien sinds iewe door de mins gebruuk veur versjèllende doele, boebij de wunseleke eigesjap vaan 't voch vashawwe en 't weik oppervlaak ze gesjik maak veur versjèllende doele. 't Geit daan um spoonze vaan de geslachte ''[[Spongia]]'' en ''[[Hippospongia]]'', die gein spiculae höbbe. In 't recint verleie zien spoonze veural gebruuk es pótsgerei, bij 't baoje en es verfspreier bij 't sjèldere. Umtot spoonze evels neet al te hel greuje, leide dit midde twintegsten iew tot [[euverbevèssing]], wat hun wijer bestoon in gevaor brach. Sindsdeen zien keukespoonze veural synthetisch. Veur de aander doele weurt speciaole aquacultuur gebruuk, boe-in spoonze speciaol veur minselek gebruuk weure gekweek.