Aoke: Versjèl tösje versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Luxe beNen (Euverlèk | biedrages)
kleine touwveuginge
Mergelsberg (Euverlèk | biedrages)
opmaak, sjp + leenke
Tekslien 37:
|}
 
'''Aoke''' ([[Ripuarisch]] ''Óche'', [[Duuts]] '''Aachen''', Frans: Aix-La-Chapelle) ies 'n [[kreisvrij stad]] in de [[Duutsland|Duutse]] [[Bundesland|deilstaot]] [[Noordrien-Wesfale]], zjuus aan de [[Nederland]]se grèns bij [[Vóls|Vaols]], wat [[de facto]] es wiek vaan dees stad functioneert. Aoke houw per 30 juni 2004 256.486 inweunersj. 't Oppervlak bedreug 160,83 km².
 
 
{{dialeksec|Mestreechs}}
==Naom==
De [[Romeins riek|Romeine]] numde de [[waermwaterbron|waterbronne]] in het gebeed vaan Aoke ''Aquis-Granum'' (Grannus-water), Grannus waor de keltiesje[[Kelte|Keltiesje]] god vaan de genezing. Het aajd-Germaans woord ''Ahha'' of ''Âh'' wat water beteikent, is aafgeleid vaan het Latiens woord Aqua en vörmp de oersprunk veur de naom Aoke. In het [[Frans]] is dit't woord[[Latien]]se veur water''aqua'' verbasterd tot ''Aix'' wat me daan ouch trögk kins vindevindt in de Franse naom veur Aoke, ''Aix-la-chapelle''.
==Economie==
Veur eine laangen tied speulde de [[lake-industrie|textielindustrie]] ei belaangrieke rol in Aoke. Mehr huije is de textielindustrie volleiig verdwene. Ei belaangrieke sector in de stad is noe de techniesje universiteit.
 
== Educatie==
Saer [[1870]] geef het in Aoke de [[RWTH Aachen|Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule Aachen]]. Dizze [[universiteit]] is ein vaan de groetste techniesje universiteite vaan Duutslaand. Daoneve geef het nog de [[FH Aachen]] (de groetste Fachhochschule in Duutslaand) en de techiesje sjol vaan het leger (''Technische Schule des Heeres und Fachschule des Heeres für Technik'').
 
==Transport==
Umtot Aoke vlakbie de grens ligk vaan [[Nederland]] en het [[Belsj]] heet Aoke väöl verbindinge mèt het boetelaand. Aoke ligk centraol op het spoornetwerk, zoe zien [[Kölle]], [[Paries]], [[Luuk]] en [[Breusel]] mèt de [[InterCityExpress]] bereikbaor. De zoegenaomde ''[[Euregiobahn]]'' verbind Aoke mèt [[Nederlands Limburg]]. De stad kint auch ein vleegveld ([[Mestreech Aoke Airport]]), allewel dit vleegveld umtrint 35 km weijer in [[Baek (gemeinte)|Baek]], Nederland, ligk.
 
==Historie ==
De bekinde wermwaterbronne vaan Aoke woorte in de [[Romeinse tied|Romeinsen Tied]] gekenaaliseerd en tot bejje gemaak. MehrMer het't plaotsjeplaotsjke begós pas beteikenis te kriege wienie de [[Franke]] zich der vestege. Der Frankiesje keuning [[Karel de Groete]] besluut Aoke tot ziene hoofresidens te maoke naodet heer in [[768]] zien keersmès fêteert in Aoke. Roontelum zien [[Aokener Keuningspalts|palies]] greujt de stad. Bie het't [[motte|palies]] laot Karel de Groete ei kapel boewe, de kapel zouw later oetgreuje tot de [[Aokener Dóm]]. De keuningszaol vaan het palies weurt oetindelek het stadhoes vaan de stad. In de Middelieuwe greujde Aoke oet tot ei centrum vaan [[lake-industrie|wolcommercie]] en ouchal is Aoke oonderverdeilt in het [[Heilig Roems Riek]] de stad bleif ei Vrije Riekstad, ei stad 'direk' bestuurt door de Roems keizer. Ei groet deil vaan de Roems keuninge weurt in de Aokener Dóm gekroentgekroend.
 
{{dialeksec|Valkebergs}}
Regel 51 ⟶ 59:
* De groate brand van 1656.
Op [[2 mei]] 1656 briek rónd 8 oer sjmörges vuur oet in 'n bekkerie in de buurt van de ouw Sint [[Jaokob]]s kèrk. De vlamme sjloge oet 't daak en euver op aangrenzende hoezer. Umtot 'r 'n forsje wind sjtóng (in Aoke neume ze dat 'ne [[Luuk]]se wind), vloge de vónke euver de sjtad. De sjtad tèlde 15000 inweunersj, die hals euver kop wiejer vlöchde, umdat 'r ouch nog 'n kroetmeule zou óntploffe. 90% Van alle hoezer, die toendertied geboewd waore van [[vakwerkhoes|hout en leim]] ginge in vlamme op. Dat waore 4000 hoezer, twintig kèrke, [[kloaster]]sj en [[hospitaal|hospitale]]. 17 Luuj bleve doad es gevolg van de brand. De sjtad weurt daonao al gauw wir opgeboewd mèt allein sjteine hoezer. De luukse arts Blondel boewde op de puinhuip 't ièrsjte [[kuurcentrum]] mèt thermaal Aokes water. Van toen aaf ies Aoke 'n toeristisch [[kuuroord]]. In 1691 gölt 't sjtadbesjtuur 'n nuuj brandsjpuit van laer. 350 Jaor nao dae groate brand, in 2006, weurt de gebeurtenis herdach mèt 'n tentoansjtèlling in 't sjtadhoes van Aoke.
==Cultuur==
=== Heiligsdómsvaart ===
Eine kìèr in de 7 jaor were tiedes de [[heiligdomsvaart]] belangrieke [[reliek]]e getuènd, die bewaard zin gebleve oet de verzameling van [[Karel de Groate]]. 't Betreffe 't kleid wat [[Maria]] droog, wie [[Jezus]] gebore woort; de ièrsjte luiersj van Jezus; de dook woa-in de kop van de [[heilige|Sint]] [[Johannes|Jan de Duiper]] woort bewaard en de lendendook van Jezus wie hae aan 't [[kruus]] hóng. Alle veer dees heilige kleier röste saer 1239 in 't ''Mariasjrien''.
 
Ander relieke (De sjolk, dae Jezus droog bie 't [[Witte dónderdig|Lètste Aovendmaol]]; ziene graafdook, ziene zjweitdook) zint te vinge in de kèrk ([[kloaster]] van [[Kornelimünster]]. Weitesjappelik ónderzeuk haet aangetuènd dat alle geneumde textiele rónd 2000 jaor oud zin.
 
 
==Geografie==
==Geologie==
 
{{dialeksec|Norbiks}}
=== Waermwaterbronne ===
[[Plaetje:CarolusThermen01.JPG|thumb|250px|De Carolustherme]]
Aoke liegkt in d'r [[krater]] van 'ne owwe [[vulkaan]]. Daovör trèft me dao ooch väöl [[zwavel]]houdende [[waermwaterbron]]ne aan. Dis bronne zeunt de wermste van [[Europa]] en bereike in [[Burtscheid]] 'n temperatuur van 74&nbsp;°C. Saer d'r [[La Tène-cultuur|Keltische]] en d'r [[Romeinse tied]] werre die bronne al gebroekd es genaeskrachtig badwater. [[Karel de Groete]] how las va [[reuma]] en kaoës Aoke es vaster verbliefsplaatsj ömwille van de bronne. D'r naam van de [[sjtad]] is aafgeleid van 't [[Germaanse taole|Germaanse]] ''aa'' dat zjuus wie 't [[Latiens]]e ''aqua'' [[water]] betekent. In 't [[Fraans]]sjpraeëkend deel van 't [[Heilig Roomse Riek]] waoërt dat ''Aix'' en Aoke ''Aix la Chapelle''.<br>
 
Huutzedaag kan 'ne [[hoesdokter]] bie bepaalde aandoeninge 'n [[therapie]] mèt 't water van de Aokense bronne väörsjrieve. Die therapie kan besjtoeë oet bade in 't water mae ooch oet 't dreenke van 't water. Op 't [[Duutsjland|Duutsj]] betaalt de kraankekas de kooste.
 
Regel 84 ⟶ 96:
</gallery>
 
==Cultuur==
 
{{dialeksec|Valkebergs}}
=== Heiligsdómsvaart ===
Eine kìèr in de 7 jaor were tiedes de [[heiligdomsvaart]] belangrieke [[reliek]]e getuènd, die bewaard zin gebleve oet de verzameling van [[Karel de Groate]]. 't Betreffe 't kleid wat [[Maria]] droog, wie [[Jezus]] gebore woort; de ièrsjte luiersj van Jezus; de dook woa-in de kop van de [[heilige|Sint]] [[Johannes|Jan de Duiper]] woort bewaard en de lendendook van Jezus wie hae aan 't [[kruus]] hóng. Alle veer dees heilige kleier röste saer 1239 in 't ''Mariasjrien''.
 
Ander relieke (De sjolk, dae Jezus droog bie 't [[Witte dónderdig|Lètste Aovendmaol]]; ziene graafdook, ziene zjweitdook) zint te vinge in de kèrk ([[kloaster]] van [[Kornelimünster]]. Weitesjappelik ónderzeuk haet aangetuènd dat alle geneumde textiele rónd 2000 jaor oud zin.
 
==Economie==
{{dialeksec|Mestreechs}}
 
Veur eine laangen tied speulde de textielindustrie ei belaangrieke rol in Aoke. Mehr huije is de textielindustrie volleiig verdwene. Ei belaangrieke sector in de stad is noe de techniesje universiteit.
 
== Educatie==
Saer [[1870]] geef het in Aoke de [[RWTH Aachen|Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule Aachen]]. Dizze [[universiteit]] is ein vaan de groetste techniesje universiteite vaan Duutslaand. Daoneve geef het nog de [[FH Aachen]] (de groetste Fachhochschule in Duutslaand) en de techiesje sjol vaan het leger (''Technische Schule des Heeres und Fachschule des Heeres für Technik'').
 
==Transport==
Umtot Aoke vlakbie de grens ligk vaan [[Nederland]] en het [[Belsj]] heet Aoke väöl verbindinge mèt het boetelaand. Aoke ligk centraol op het spoornetwerk, zoe zien [[Kölle]], [[Paries]], [[Luuk]] en [[Breusel]] mèt de [[InterCityExpress]] bereikbaor. De zoegenaomde ''[[Euregiobahn]]'' verbind Aoke mèt [[Nederlands Limburg]]. De stad kint auch ein vleegveld ([[Mestreech Aoke Airport]]), allewel dit vleegveld umtrint 35 km weijer in [[Baek (gemeinte)|Baek]], Nederland, ligk.
 
{{KreisAoke}}
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Aoke"