Ecuador: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
noe de historie nog |
tot aon 1942, dalek wijer |
||
Tekslien 74:
==Cultuur en demografie==
===Etno-raciaol gróppe===
[[Plaetje:IKP-f1.JPG|left|thumb|Mojer en drei kinder in lendelek Ecuador. Dees lui zien, wie 't liewedeil vaan de bevolking, mestieze.]]
Wie in groete deile vaan Zuid-Amerika en in 't bezunder 't Andesgebeed is de bevolking vaan Ecuador veur e belaankriek deil vaan inheimsen oersprunk: de Europeone waore neet mèt zoeväöl tot ze de Indiaone höbbe gemarginaliseerd. 't Groetste deil vaan de bevolking, 65% in 2007, is daan ouch [[mestieze|mesties]], wie me dat in Zuid-Amerika neump. Blaanke make mer 7% oet. Die blaanke die nog aofstamme vaan Spaonse koloniste heite hei, e bitteke verwarrend, ''criollos''. Wee me in de Nederlandstaolege en Ingelstaolege wereld 'creole' zouw neume, stoon in Ecuador bekind es [[mulatte]] (naokoumelinge dus vaan zwarte en blaanke). Lui vaan gemingk zwart en Indiaans blood neump me hei [[zambo's]].
Regel 81 ⟶ 82:
De officieel taol in Ecuador is 't [[Spaons]], wat door de bulk vaan de inwoeners es ierste taol weurt gesproke (9,5 mieljoen in 1995) en door nog mier lui weurt beheers. De bevolking sprik versjèllende (verwante) dialek of accinte die hure bij 't [[Latiens-Amerikaans Spaons]].
Daoneve gief 't nog versjèllende inheimse taole. Volges Ethnologue kint 't land 24 taole, daovaan 23 levende (inclusief Spaons, natuurlek). De mieste inheimse taole die me kint, zien variante - ''dialekte'' zouw me miestens zègke - vaan 't [[Quechua]], in Ecuador dèkser es ''Quichua'' bekind (um dialektische reies: in Ecuador huurt me hei 'n ''i'' op de plaots vaan de Peruaanse ''e'') en door Ethnologue lever de ''Quechuaanse taole'' geneump. De volgende nege dialekte of Quechuaanse taole weure oondersjeie: [[Calderónhoeglandquechua]], [[Cañarhoeglandquechua]], [[Chimborazohoeglandquechua]], [[Imbaburahoeglandquechua]], [[Lojahoeglandquechua]], [[Napolieglandquechia]] ('nen oetluiper vaan 't taolgebeed langs de [[Napo (reveer)|Napo]] deep de bos in), [[Noord-Pastazaquechua]], [[Salasacahoeglandquechua]] en [[Tenalieglandquechua]]. Alle Quechua-dialekte oet Ecuador hure bij gróp IIB, en zien daomèt relatief ing aonein verwant (en dudelek aanders es 't gestandaardiseerd [[Zuid-Quechua]]). 't Quechua vörmp in Ecuador 'n aoneingeslote gebeed door 't hoegland heer (mèt de meugeleke oetzundering vaan 't Lojahoeglandquechua) en is in väöl dunbevolkde gebeie nog hendeg vitaol.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_map.asp?name=EC&seq=10 Ethnologue: Taolkaart vaan Ecuador]</ref> 'n Speciaol positie in 't discours roond 't Quechua in Ecuador nump de [[Media Lengua]] in. Dit sprik me in e paar bergdörpkes en is 'n [[mingtaol]] mèt Quechua-[[morfologie]] en Spaons vocabulair.<ref>Zuug o.a. Muysken (1981)</ref><ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mue Ethnologue report for language code: mue</ref>
Neve 't Quechua weure nog aander, väöl kleinder inheimse taole gesproke: de [[Barbacoaanse taole]] in 't noordelek kösgebeed, [[Chachi (taol)|Chachi]], [[Awa-Cuaiquer]], [[Colorado (taol)|Colorado]] en e bitteke [[Epena (taol)|Epena]] (eigelek 'n taol vaan Colombia). [[Cofán (taol)|Cofán]], verwant aon 't noordeleker Chipcha, huurt me tege de grens mèt Colombia. In 't noorde vaan 't Amazonegebeed huurt me [[Tucunoaanse taole]]: [[Secoya (taol)|Secoya]] en [[Siona (taol)|Siona]], in 't zuie daovaan de [[Jivaroaanse taole]] [[Shuar (taol)|Shuar]] en 't ing verwant [[Achuar-Shiwiar]], wie ouch 't [[Zápara (taol)|Zápara]]. De Huaorani spreke e taolisolaot, 't [[Huaorani (taol)|Huaorani]].
Regel 89 ⟶ 90:
==Historie==
De historie vaan de minseleke bewoening in Ecuador geit trök tot oongeveer 8800 veur Christus. In de regio's boe me noe neet väöl inheimse meer vint, leefde vreuger wel Indiaonevolker, wie de [[Quitus]] in en um Quito en de [[Valdiviacultuur]] en [[Manchalillacultuur]] aon de kös. Ouch de [[Cañari's]], die 't nog ummertouw gief, hadde 'n intressante civilisatie. In wat me in Europa de [[middeliewe]] neump kaome de Inca's op, die veural aon de Cañari's 'ne sterke tegestender hadde. Pas zoe in [[1463]] kreeg 't [[Incariek]] dit gebeed oonder controle. Op d'n door raakde 't binneland vaan Ecuador touwnummend cultureel geassimileerd: inheimse volker naome 't Quechua en de Incacultuur euver. Dit perces góng wijer in de koloniaolen tied, wie de Spanjole in 't Quechua oonder de inheimse bevolking begóste te preke. In [[1525]] veel 't Incariek oeterein in twie deile, boevaan 't noordelek deil, mèt Quito es hoofstad, oongeveer mèt Ecuador correspondeerde. Dees situatie indegde in [[1530]], wie keizer Atuhualpa vaan Quito zie broor Huascar vaan [[Cuzco]] versloog en vermaordde.
Kort daonao kaome zien regering en 't Incariek op hun ind door de Spaonse invasie. In 1533 veel 't Incariek; Atuhualpa woort veur broorsmaord terechgestèld. De volgende iewe laog Ecuador in 't [[Oonderkeuninkriek Peru]] en vaanaof [[1717]] in 't [[Oonderkeuninkriek Nui Granada]]. 't Groetste deil vaan Ecuador maakde in deen tied deil oet vaan de [[Keuninkleke Audiëntie]] Quito. Op 10 augustus [[1809]] hoort me in Quito d'n ierste roop veur oonaofhenkelekheid (''Primo Grito'') in Quito. De bevolking stèlde 'n eige regering in, die 't evels mer kort oetheel. Vaanaof 1820 begós 'ne groeteren opstand; in dat jaor bevrijde Guayaquil ziech. Wie in [[1822]] 't land bevrijd waor, sloot 't ziech aon bij 't land [[Gran Colombia]] vaan [[Símon Bolívar]]. In dat land kaom 't bekind te stoon es 't ''Departamiento del Equador'', 't 'departemint vaan d'n eveneer'. Wie in [[1830]] 't land loskaom vaan Groet-Colombia, woort de naom ''Republica del Equador''.
Nao 1830 kaom 't land, wie mier Zuid-Amerikaanse staote, in 'nen tied vaan groete instabiliteit en indeloeze staotsgrepe. De mach vaan 't leger en de boveklas vaan geisteleke en landeigenere woort gebroke in [[1895]], mèt de [[Liberaol Revolutie]] oonder [[Eloy Alfaro]]. 't Liberaol klimaot kaom mèt 'n aander revolutie in [[1925]] op zien ind. Ouch in de jaore daonao waor Ecuador gei stabiel land. In de jaore 1940 kaom 'n aajd grensgesjèl mèt Peru weer op, wat vaanaof [[1941]] tot oorlog leide. 't Kaom kort gezag drop neer tot 't land Amazoneterritorium, wat in de negentienden iew aon peru waor gekoume, nog ummertouw claimde en de kwestie mèt geweld wouw vestege. Vaan [[1941]] tot [[1942]] veurde me d'n Ecuadoraans-Peruaansen oorlog. Umtot 't evels volop [[Twiede Wereldoorlog|wereldoorlog]] waor, droonge machte wie de [[Vereinegde Staote]] en [[Brazilië]] op vrei aon. Die woort in [[1942]] in [[Rio de Janeiro]] geteikent; volges 't [[Rioprotocol]] trok Ecuador zien claims trök.
==Bronne==
| |||