Madagaskar: Versjèl tösje versies

'''Madagaskar''' (Malagassisch ''Repoblikan'i Madagasikara'', Frans ''République malgache'') is e land en 'n [[eiland]] (zuid)oostelek vaan [[Afrika]], op 500 aon doezend kilometer veur de kös vaan [[Mozambique]]. Hoofstad is Antananarivo. 't Land is 'n anomalie in Afrika, door zien [[Austronesische taole|Austronesische]] bevolking die alzeleveallezeleve vaan [[Borneo]] kump. De isolatie vaan 't eiland heet tot 'n unieke natuur geleid, boe me oonder aandere väöl primitief [[aapechtege|primaote]]soorte kin vinde.

==AdministratiefBestuurleke indeiling==

Tot aon e referendum oet 2007 waor Madagaskar in zes otonoom provincies ingedeild. Allewijl is 't land ieder 'nen unitaire staot dee besteit oet 22 regio's (''faritra''). Die zien wijer verdeild in 116 distrikte, 1548 gemeintes en 16.969 naobersjappe (''fokontany''). Groete stei stoon administratiefbestuurlek bove gemeinteniveau, op dezelfde huugde es distrikte.

Madagaskar is mèt 587713 veerkentegeveerkante kilometer 't veerde groetste eiland vaan de wereld, nao [[Greunland]], [[Nui-Guinea]] en [[Borneo]]. Dit is, ter vergelieking, e bitteke groeter es Fraankriek. Madagaskar is 135 mieljoen jaor trök vaan de [[Gondwanaland|Afrikaans-Zuid-Amerikaanse landmassa]] losgebroke en braok 88 mieljoen jaore trök ouch mèt [[India]] (wat doordreef nao Azië). Es gevolg heivaan heet ziech hei de natuur uniek kinne oontwikkele, doortot soorte die neet kinne vlege of zwumme 't eiland neet bereikde. Midde in 't eiland ligk 't hoegland, boe-op ouch de hoofstad ligk. D'n hoegste berg is de [[Maromokorto]] mèt 2876 meter.

De aofsplieting vaan Madagaskar voont plaots nao de evolutie vaan [[mojerkookdiere]] (''Placentalia'') en versjèllende vaan zien ordes, meh wied veur 't versjijne vaan väöl families die noe de eerd dominere. De [[Aapechtege|primaote]] (''Primates''), op ziech de aajdste en primitiefste levende orde vaan mojerkookdiere, zien hei vertroojevertegenwoordeg mèt tientalle soorte [[maki's]] (geslach ''Lemur''), die tot de [[haafape]] (''Strepsirrhini'') hure. De [[roufdiere]] (''Carnivora'') vint me in de [[fossa]] (''Cryptoprocta ferox'') en de [[fanaloka]] (''Fossa fossana''), twie op [[civetkatte]] liekende bieste.

Sinds de koms vaan de mins geit de natuur sterk drop achteroet. Soorte weure bejaog en veural groeter bieste ([[megafauna]]) kinne dat neet höbbe. Zoe zien oonder mie de [[olifantsveugel]] (familie ''Aepyornithidae''; wij verwante vaan de [[vogelstroesstruusvogel]], boe ze op leke) en de reuzemaki's (wie ''[[Palaeopropithecus ingens]]'') oetgestorve. 'n Wijer bedreiging is de ummer doorgoondedoorgaonde [[oontbossing]], die intösse 't eiland vaan zeker 90% vaan zienezie bos heet oontdoon. Boete [[leefgebeedverneteging]] vaan inheimse soorte zörg dit ouch veur zwoer [[erosie]].

Allewel tot de Malagassische bevolking veur bekaans de helfhèlf vaan Afrikaanse aofkoms is, is häör taol en cultuur oetgesproke Austronesisch vaan aard. 't Genetisch aondeil Afrikane en Austronesiërs is oongeveer eve groet; daoneve gief 't kleinen invlood vaan Arabiere, Europeane en Indiërs. De presintiepresentie vaan neet-Austronesisch genmateriaol oonder de bevolking is väöl sterker aon de kös es in 't binneland.

't [[Malagassisch]], de taol vaan bekaansbekans de ganse bevolking, huurt bij de [[Baritotaole]], die op Borneo weure gesproke door de [[Dajaks]]. Volges [[Ethnologue]] is 't 'n [[macrotaol]], die in èlf kleinder taole vèlt te verdeile (tien op Madagaskar en ein, 't [[Bushi]], op [[Mayotte]]).<ref>[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=1767-16 Ethnologue - Austronesian, Malayo-Polynesian, Greater Barito, East, Malagasy]</ref> Väöl lui zouwe die taole ieder dialekte neume. Ethnolgue gief wijer veur 't land ouch [[Comorees]] en [[Shimaore]] op.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=MG Ethnologue - Languages of Madagascar]</ref>

Oongeveer de hèlf vaan de bevoklingbevolking deit nog aon traditioneel [[religie]]. 45% vaan de bevolking is [[christendom|christelek]], oongeveer geliekmaoteg verdeild in [[protestantisme|protestante]] en [[katholicisme|katholieke]], aongezeen zoewel Britse en Franse missionaire op 't eiland höbbe gewèrk. Oondaanks iewe vaan Arabisch-islamitische culturelen invlood is 't aontal [[islam|moslims]] beperk tot 7%; dees religie is veural sterk aon de ooskös.

Madagaskar waor eint vaan de lèste groete eilen wat door lui woort gekoloniseerd. Dit gebäörde woersjijnelek örges tösse 200 veur Christus en 500 denao. De bezètting vaan 't eiland zouw in twie golve kinne zien gebäörd; volksverhaole euver e primitief volk oet de binnelen, de [[Vazimba]], zouwe op woerheid kinne beröste. De Austronesische taol vaan de bevolking verraojt 'n aofkoms vaan zuidelekzuielek Borneo, in 't modern [[Indonesië]]; de bevolking moot euver doezende mielekilometers in [[bangka (kano)|bangka]]'s, typisch Austronesische kano's, nao 't eiland zien gekoume. De nui bewoeners pasde dao [[brandcultuur]] touw um [[landbouw]]groond te make. Wie in hun toesland waor [[ries]] 'n belaankrieke cultuur. De koms vaan de mins had e desastreus effek op veural de groeter saortesoorte vaan 't eiland zienen unieke fauna.

Nao inkel iewe traojetrooje de Malagasiërs ouch in contak mèt de [[Bantoes]] vaan 't Afrikaans vasteland. Vaanaof de zevenden iew al kaome de [[Arabiere]] nao 't eiland. Hunne culturelen invlood, dee bestoont oet de koms vaan d'n islam, de oosterse [[astrologie]] en 't sjrif (Malagasy gesjreve in 't [[Arabisch sjrif]] weurt ''sorabe'' geneump), bleef gooddeils beperk tot de noordweskös, boe de Arabische handelere aonkaome. De naom ''Madagaskar'' oontstoont in de middeliewe, in de gesjrifte vaan [[Marco Polo]]. Zie ''Madageiscar'' is alzeleveallezeleve 'n verbastering vaan [[Mogadishu]], 't [[Somalië|Somalisch]] piratenes boe 'r 't eiland mèt verwarde. D'n ierste Europeaon dee 't eiland zaog waor de [[Portugal|Portugees]] [[Diogo Diaz]] in [[1500]]. Ind [[zeventienden iew]] vestegde de [[Frankriek|Fransoze]] 'nen handelspos op 't eiland. Belaankrieker woort 't eiland in de vreugmodernen tied evels veur de [[piraterij]]; ouch ind zeventienden iew zouw de Franse kaptein Misson hei 't utopisch (en alzeleveallezeleve fictief) pirateriek ''Libertalia'' höbbe gestiech.

Oonder zien opvolgers (en opvolgsters: dao waore mierdermierdere vrouwlui bij) verzwaakde 't riek evels, wat de Fransoze in [[1883]] tot 'n invasie brach. De jaore denao breide Fraankriek zien mach laankzaam oet. Aanders es in väöl aander Franse kolonies woort de keuninkleke familie, um häöre tegestand, in [[1897]] oetindelek aofgezat en verbanne. De Franse brachte oonderwies in gans 't land en zatte bouwwerke in koloniaole stijl neer in Antananarivo. 't Systeem vaan belasting in de vörm vaan corvees bleef behawwe. Nao de val vaan Fraankriek kaom Madagaskar oonder regering vaan 't [[Vichy-Fraankriek]]. Dit doort tot [[1942]], wie de Britte de Slaag um Madagaskar wonne, 'n militair operatie veural gemeind um de vesteging vaan Japanse bases hei te veurkoume.

Ind jaore viefteg kraog Madagaskar, nao 'nen opstand in [[1947]], laankzaamaon mier otonomie tot 't op [[26 juni]] [[1960]] gans oonaofhenkelek woort. [[Philibert Tsiranana]] woort d'n ierste president. Heer veurde e gemaoteg conservatief beleid boe-oonder de koloniaole hun maotsjappeleke posities hele. Dit góng in tege de verlinksenden tendens oonder de bevolking, die 't [[communisme]] wouw inveure. In 1972 woort heer gedwoonge op te stappe veur generaol [[Gabriel Ramanantsoa]], dee e links bewind veurde en de banband mèt de [[Sovjet-Unie]] aonhaolde. In de koumende jaore volgde 'n serie politieke maorde en revoluties. 't Breke vaan de banband mèt Fraankriek zörgde veur 'n verzwoerende crisis, die pas verzachde wie commandant [[Didier Ratsiraka]] dit beleid in de jaore tachteg weer umkierde. In [[1993]] woorte veur 't iers mierpartijeverkezinge gehawwe. Politieke instabiliteit heel evels aon. In [[2009]] lepe volksopstan oet op 'n crisis, die indegde mèt de instèlling vaan e militair bewind. Hei-op woort 't land gesuspendeerd oet de [[Afrikaanse Unie]].