|
|}
'n '''Kesjteël''' is 'n versjterkteversjterkde weuning van 'n, meistal adelike femiliefemielie of veur 'nne kleine gróp (beveurbeeldbiejveurbeeld ridders). Kesjteële woorte in de [[Middeleëuwe]] óntwikkeld es verdedigbare weuning. Aanvankelik besjtónd de versjterking allein mèr oet houte [[palissade]]s, later woorte sjteine moere gebruuk. 'n Kesjteël wirt ouch waal 'n [[börch (kesjteël)|börch]] geneump of in [[Groninge (provincie)|Groninge]] 'n [[Borg (opstal)|borg]], in [[FrieslandFrieslandj]] 'n [[sjtins|sjtate of sjtins]], in [[Euverijssel]] en [[Drenthe]] 'n [[havezathe]], in [[Utrei (provincie)|Utrech]] 'n [[ridderhofsjtad]].
'n Kesjteël koosj 'ne versjterkte [[boerderie|haof]] zeen of 'n sjpeciaal geboewde constructie óm in tieje van gevaor nao toe te kènne vlöchte.
Mèt de introductie van 't [[bösjkroet]] en de [[artillerie]] verlore kesjteële hunnehun militaire beteikenis. Ze woorte dèks ómgeboewd tot [[lushaof|lushaove]] en [[boeteplaatsj]]e wo-in biebiej veurkeuër 't wooncomfort woort naogesjtreef. Later woorte residenties van edele es imitatiekesjteël geboewd, es-of 't oajtoats versjterkteversjterkde börchte ware gewaes, zoa-es 't 19e-eëuwse [[Kesjteël de Haar]].
BieBiej sómmige boewwerke is 't militaire aspec oetèntelik gans verdwene. 't [[Escorial]], 't [[Kesjteël van Versailles]], 't kesjteël [[Schloss Schönbrunn|Schönbrunn]] en 't kesjteël [[Sanssouci]] zint dao in Europa sjoan veurbeelde van.
== Kesjteëltypes ==
=== Ringwalbörch ===
'n Ringwalbörch is 'ne einvoudige rónje wal, eventueel bekroand mèt 'n moer van [[palissade]]s, die ómgaeve is door 'n eventueel mèt water gevölde [[grach]]. Ein dergelike börch koosj 'n versjterk hoes of 'ne [[donjon]] herberge (zoa-es 't geval waas bie de [[Hunneborg]] in de buurt van [[Denekamp]]), of zie koosj de kern vörme van 'n nederzètting, wobiewobiej de belangriekste geboewe zich in de börch bevónje. Dees vörm van 'n börch of kesjteël woort veural in de [[Vreug middeleëuwe]] ([[6e eëuw]] pès de [[10e eëuw]]) toegepas, mèr d'r zint bewieze dat d'r ènnige ringwalbörchte nog pès in [[1350]] in gebruuk zint gewaes. De hausse in de boew van ringwalbörchte vóndjvónj plaatsj aan 't eindj van de 9e eëuw taenge [[Vikinge|Viking]]invalle. Langs de kuste, aan de mónjinge van de reviere en róndj belangrieke besjtuurs- en hanjelscentra woorte ringwalbörchte aangelag in opdrach van 't centralecentraal gezag door de lokale heëre en kloasters. Veurbeelde: Oostburg, Oost Souburg, Domburg, Middelburg, Burgh-Haamstede, Rijnsburg, Den Burg, Zutphen, Deventer en meugelik ouch [[Mesjtreech]].
=== Donjon of woontaore ===
'ne [[Donjon]] is 'ne zjwaore, versjterkteversjterkde taore.
Sómmige kesjteële gebruukde 'ne donjon es letstelètste vlöchplaatsj in noadgevalle, zoa-es biebiej de waterbörch van [[Culemborg]]. BieBiej anger kesjteële waas de donjon 't veurnaamste woongeboew (bieveurbeeldbiejveurbeeld de eësjte tweë incarnaties van [[Kesjteël Valkenburg]]). Of 't kesjteël besjtóndbesjtóng allein mèr oet 'ne taore, zoa-es de [[Schierstins]] in [[Veenwouden]] of de [['t Huys Dever|Dever]] biebiej [[Lisse]]. 'ne Donjon kentkènt zoadoonde in de meiste kesjteëltypes veurkómme. Sóms es veurnaamste beboewing, mèr meistal ingeboewd in 'n kesjteëlcomplex.
=== Motte ===
'n [[Motte (heuvel)|Motte]] is 'ne kunsmatig opgewórpe heuvel wo-op 'n versjterking woort geboewd. De aarde veur de heuvel woort verkrege door 't oetgrave van 'n [[grach]] róndjóm de motte. Op de heuvel sjtóng meistal 'ne ènkele donjon ómringd door ein moer of palissade. Óngeraan de motte koosj me 'ne [[veurhof]] vènje, 'n ómmoerd complex mèt [[sjtal (boewwerk)|sjtel]], veurraodsjure en eventueel 't eigenlikeeigelike woonhoes, wobiewobiej de donjon allein mèr es noadverblief woort gebroek. Dit type kesjteël óntsjtóng in 't noorde van NederlandNederlandj ten tieje van de [[Noormen]]; in 't zuje zint dees [[vlöchbörchtvluchbörcht]]e väöl awwer.
NederlandseNederlandjse veurbeelde zint 't [['t Gebroaken Sjlot]] (of Sjlot Gribben) biebiej 't plaetske [[Grevors]] (Grubbenvorst) en 't motte-kesjteël in [[Kesjteël Keverberg|Kessel]] in Limburg, de [[Börch van Leide|Leidse Börch]] en 't [[Hoes Eese]].
'n Belsj veurbeeld is de imposante motte van Borcht in [[Grimberge]], die bewoond is gewaes tösje de 9e en 12e eëuw.
=== Palts ===
'ne [[Palts (verbliejfplaatsj)|Palts]] waas 'n keuninklike verbliefplaatsj van 't [[Frankische Riek]] en daonao van 't [[HeiligeHeilig Roamse Riek]]. De paltse hèjehèjje zoawaal kènmerke van 'n kesjteël (versjterkteversjterkde weuning) es ouch van 'n [[paleispalies]] (ambsweuning) en bevónje zich door 't ganse riek. Zoa koosj de keuning en later de Duutsje keizer, zien enorm riek besjture door róndj te reize van palts nao palts. Es de keuning of keizer d'r neet waas, sjtónge de paltse dus lange tied min of meë laeg.
In NederlandNederlandj höbbe paltse gesjtaon in [[Nijmege]] ([[de Valkhof]]), [[Utrech]] ([[Lofen]]) en in [[Zutphen]].
=== Heuëgdebörch ===
De ènnige Nederlandse heuëgdebörchte waoreware [[Kesjteël Valkeberg]] en [[Lichtenberg]] biebiej [[Mesjtreech]]. 't Plaetske [[Limbourg]] in de [[Luuk (provincie)|previncie Luuk]] is óntsjtaon róndj 'n heuëgdebörch. DeOuch de [[Eyneburch]] in [[Hergenrath]] is ouch 'n heuëgdebörch.
=== Concentrische börch ===
Dit is 'n Kesjteëlcomplexkesjteëlcomplex verdedigd door concentrische ring van verdedigingswerke. Kesjteële van dit type hèjehèjje ouch geine centrale donjon meë. De belangriekste geboewe woorte óngergebrach in 'n complex in 't midde van 't kesjteël, gegroepeerd róndj 'ne bènnehaof. Dit type kesjteël woort óntwikkeld nao veurbeeld van de [[islam]]itische börchte die me in 't [[Midde-Oaste]] taengekaom tiedes de [[kruustoch]]te. Zoa boewde bieveurbeeldbiejveurbeeld [[Godfried van Bouillon]] op 'ne [[meander]] van de [[Semois]] zien börch wiejer oet. In NederlandNederlandj is allein de lètste verzie van [[Kesjteël Valkeberg]] 'nein zuverezuver concentrische börch. Waal ware de veerkantje waterbörchte, geboewd door [[Floris V van Holland|Floris V]], sjterk geïnsjpireerd door de EngelsjeÈngelsje concentrische börchte.
=== Waterbörch of waterkesjteël ===
'n Waterbörch of watersjlot is 'n type kesjteël wobiewobiej 'nein kesjteëlcomplex direk ómgaeve is door 'n breij [[grach]] of geboewd is in 'n meër, revier of anger water. 't Kesjteël sjteit neet baove op 'n motte en 't complex is neet ómgaeve door extra verdedigingsmoere. De boetemoere van 't complex zelf zint de belangriekste verdedigingswerke. De geboewe zint meistal gerangsjiktgerangsjik róndj 'ne bènnehaof, en eventueel waere diverse deile van 't complex verbónje door 'n [[sjildmoer]]. [[Hooktaore]]s zörge veur extra verdediging. Veurbeelde van dit saort kesjteële zint 't [[Muidersjlot]] in [[Muiden]], [[Sjlot Loevestein]] in de [[Bommelerwaard]], 't [[waterkesjteël van Schoonbeek]], 't [[Kesjteël Radboud]] in [[Medemblik]], de [[commanderijcommanderiej]] van [[Alden Biesen]] in [[Riekhaove]] en [[Ruïne van Brederode|Kesjteël Brederode]] in [[Santpoort]]. [[Sjlot Egeskov]] in [[Denemarke]] wirt gezeen es ein van de sjaonste en besbès bewaarde waterbörchte in Europa.
=== Sjtadskesjteële en sjtadspalieze ===
'n Sjtadskesjteël of sjtadspalies kènt 'n adelikeadelikke weuning in 'n sjtad zeen, bievoorbeeldbiejveurbeeld de [[Markiezenhof]] in [[Bergen op Zoom]]. Mèr 't kènt ouch 'n verdedigbaar sjteine hoes of 'ne taore zeen die in 'n middeleëuwse sjtad 'ne plaatsjelikeplaatsjelikke ridder of angesj gezag hoesvesting gaaf aan 'ne belangrieke persoon hoesvesdepersoan.
Veurbeelde van dit saort sjtadskesjteële:
* in NederlandNederlandj: [[Oudaen (Utrecht)|Huis Oudaen]] aan de [[Oudegracht (Utrecht)|Oudegracht]] in [[UtrechtUtrei (stad)|UtrechtUtrech]] en 't [[Maarten van Rossum Huis]] in [[Zaltbommel]].
* in Belsj: de hujige [[Rekenhof]] in Brussel waas destieds de residentie van de grave [[Arconati-Visconti]]; hun boetesjteeds verblief waas 't [[kesjteël van Gaasbeek]].
== Boewdeile van 'n kesjteël ==
* De [[barbacane]]: extra paortgeboew meistal veur de kesjteëlmoere te vènje.
* De [[borswaering]]: 'n toew leëgeleëg moer totpes borshoagtebórsjheuëgde, veur de verdediging van de luuj die zich op de [[waergank]] bevènje.
* De [[donjon]]: 'ne woontaore, 't lètste toevlöchsaord bènne de kesjteëlmoere.
* [['t Gemaak]] ('t privaat of [[toilet]]) hink boete de kesjteëlmoer. De oetwerpsele van de gebruker koosjte zoa in de grach valle.
| 