Papiaments: Versjèl tösje versies

't '''Papiaments''' is de taol vaan de inheimse negerbevolking op de [[Oonderwindse Eilen]] [[Aruba]], [[Bonaire]] en [[Curaçao]]. 't Is 'n [[creooltaole|creootaol]] gebaseerd op 't [[Portugees]], mèt ouch väöl [[Castiliaans|Spaonse]] invlode en väöl wäörd oet 't [[Nederlands]].

 

Allewel tot de sprekers zelf veural verwantsjap zien mèt 't Spaons (dat kortbij, op 't [[Zuid-Amerika]]ans vasteland, gesproke weurt) is de primaire brón vaan de taol 't Portugees. De Afrikaanse slaove, aofkumsteg oet mier es ei volk, mote dat veur de oonderling communicatie höbbe euvergenómme. Boe en wie 't is oontstande is neet dudelek; dao zien twie hooftheorieë euver. De gebrukelekste theorie nump aon tot de taol t'r plaotse in de Wes is oontstande (ofwel op Aruba, ofwel op Curaçao). 't Portugees waor d'n taol vaan de slaovehandelere die de Afrikane nao de Antille brachte. 'n Ander theorie is tot 't Papiaments 'n aofgeleide is vaan ander Portugese creooltaole, die in Wes-Afrika gesproke weure, wie de [[Kaapverdische taole]], 't [[Angolees]] (allewijl gesproke op [[Saõ Tomé en Principe]]) en 't [[Guinee-Bissaus]]. De naom ''Papiamento/u'' kump vaan 't woord ''papear'' (creool: ''papia''), wat "praote" (of "mojle") beteikent. ''Papiaments'' beteikent dus zoeväöl wie "spreektaol" of "dialek".

 

In de taol bleve nog väöl wäörd oet de versjèllende Wes-Afrikaanse taole achter. T'r plaotse mingde 't Papiaments mèt de locaol aonwezege Indiaanse [[Arawaktaole]] (veural op Aruba, boe de Indiane neet op zoe groete sjaol door de Spaanjerds waore aofgeslach). Later invlode kaome vaan de Spaonse missionaire (de Nederlandse euverhiersers lete dat touw, umtot ze de slaove neet weerd voonte tot 't [[calvinisme]] te bekiere) en vaan 't iewelaank Nederlands bewind. Umtot 't Nederlands tot veur kort de einege officieel taol waor en nog ummertouw domineert in formeel situaties is dee lèsten invlood hendeg groet.

 

't Papiaments heet drei dialekte, eint veur eder eiland. 't Dialek vaan Curaçao hèt ''Papiamentu'', dat vaan Aruba ''Papiamento'' en dat vaan Bonaire ''Papiamen''. Op Aruba spelt me de taol etymologisch, op Bonaire en Curaçao fonetisch (vaandao 't versjèl tösse ''Papiamento''/''Papiamentu''; die naome weure gliek oetgesproke). De verandering ''-mentu/-men'' is typisch veur Bonaire en trejt op in alle wäörd mèt dee suffix. 't Dialek vaan Aruba versjèlt wijer door e groeter aondeil vaan Arawakse wäörd, veural veur inheimse bieste- en plantesoorte.

 

Op de drei eilen boe 't Papiaments inheims is sprik 70 (Aruba) tot 80 (Curaçao) percint vaan de bevolking toes gemeinlik Papiaments (volkstèllinge op Aruba en de [[Nederlandse Antille]], 2000 resp. 2001). Dat kump neer op oongeveer 175.000 lui. Daobovenop koume nog lui die 't Papiaments neet es belangriekste taol höbbe (blaanke, immigrante en mojertaolsprekers die 't höbbe laote valle). In Nederland zien volges 't [[CBS]] oongeveer 130.000 Antilliaanse en Arubaanse allochtone. Vaan die in Nederland woenende sprekers zal laank neet edereine de taol nog daogeleks gebruke. 't Totaol aontal sprekers kump daomèt op mier es 300.000, 't aontal daogelekse sprekers zal neet bove de 250.000 oetkoume.

 

Wie heibove al opgemerk gebruke de Antialliane hun eige taol neet allemaol eveväöl. 'n Oonderzeuk oet [[1986]] oonder lieger sjolere wees oet tot toen 't mierendeil toes ummer Papiaments praotde, en e belangrieke minderheid boete de sjaol noets Nederlands praotde. Es de kinder awwer woorte en 't Nederlands beter behiersde góng hun gebruuk vaan die taol wel umhoeg.

 

Of 't oonderwies Nederlands- of Papiamentstaoleg moot zien is 'n aw discussie. Wie de vrijgelaote slaove in de negentiende iew veur 't iers les kraoge gebäörde dat in 't Nederlands. Neet allein de blaanke, meh ouch de zwarte bevolking zaog hendeg neer op dees taol. Dat had evels tot gevolg tot de lierlinge hun sjaolmeisters aamper verstoonte. In [[1935]] woort bepaold tot mèt touwstumming vaan de gouverneur lesse in 't Papiaments gegeve kóste weure. Vaan dees bepaoling is echter noets gebruuk gemaak. Nao d'n oorlog woort ouch mier es eine kier veur gepleit veur oonderwies in de volkstaol, meh 't oontbreke vaan 'n vaste spelling en 'n besjrievende grammair verhinderde dat. Zoe waore dao veur de spelling twie kampe, wat oetindelek leide tot de situtatie vaan fonetische spelling op Curaçao en etymologische spelling op Aruba (wat mier op [[Venezuela]] en de Spaonse taol geriech is). In [[1976]] stèlde Curaçao einzijeg 'n spelling vas, die in 't oonderwies gebruuk kós weure. 't Bleef evels bij korte lesse Papiaments in 't basisoonderwies.

 

 

Pas hiel recint heet 't Papiaments status es officieel taol gekrege. Op Aruba gebäörde dat in [[2004]], op de Nederlandse Antille is dat sinds [[6 miert]] [[2007]] zoe. De euverheid gebruuk evels nog veural 't Nederlands.

 

De grammair vaan 't Papiaments is [[analytische taole|analytisch]], meh neet strik [[isolerende taole|isolerend]].

 

Aanders es ander creooltaole heet 't Papiaments zoewel 't bestump es 't oonbestump lidwaord euvergenomme: ''un'' ('ne, 'n, e) en ''e'' (dae/die/dat). Substantieve höbbe 'n miervoud, consequint gevörmp mèt 't achtervoogsel ''-nan''. Me kint e substantief vaan e wèrkwaord aofleie door ''-mentu/o'' drachter te plekke. Dit is nog ummer productief, zelfs bij Nederlandse wäörd (''duikmentu/o'' = "'t duke", "d'n duuksport").

 

* [[:pap:|Wikipedia in 't Papiaments]]

* [http://www.papiamentu.com/ Ingelstaolege site euver 't Papiaments, mèt veurbeelde]

 

 

[[af:Papiaments]]

[[sv:Papiamento]]

[[tr:Papiamento]]

[[zh:帕皮阿门托语]]