Kesjteël: Versjèl tösje versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
+dialek en opmaak en sp
Pivos (Euverlèk | biedrages)
K Aanpassing aanvöllinge in 't Gelaens, ènnige typo's
Tekslien 12:
'n '''Kesjteël''' is 'n versjterkte weuning van 'n, meistal adelike femilie of veur 'n kleine gróp (beveurbeeld ridders). Kesjteële woorte in de [[Middeleëuwe]] óntwikkeld es verdedigbare weuning. Aanvankelik besjtónd de versjterking allein mèr oet houte [[palissade]]s, later woorte sjteine moere gebruuk. 'n Kesjteël wirt ouch waal 'n [[börch (kesjteël)|börch]] geneump of in [[Groninge (provincie)|Groninge]] 'n [[Borg (opstal)|borg]], in [[Friesland]] 'n [[sjtins|sjtate of sjtins]], in [[Euverijssel]] en [[Drenthe]] 'n [[havezathe]], in [[Utrei (provincie)|Utrech]] 'n [[ridderhofsjtad]].
 
'n Kesjteël koosj 'ne versjterkte [[boerderie|haof]] zeen of 'n sjpeciaal geboewde constructie óm in tieje van gevaor nao toe te kènne vluchtevlöchte.
Mèt de introductie van 't [[bösjkroet]] en de [[artillerie]] verlore kesjteële hunne militaire beteikenis. Ze woorte dèks ómgeboewd tot [[lushaof|lushaove]] en [[boeteplaatsj]]e wo-in bie veerkeuërveurkeuër 't wooncomfort woort naogesjtreef. Later woorte residenties van edele es imitatiekesjteël geboewd, es-of 't oajt versjterkte börchte ware gewaes, zoa-es 't 19e-eëuwse [[Kesjteël de Haar]].
 
Bie sómmige boewwerke is 't militaire aspec oeteindelikoetèntelik gans verdwene. 't [[Escorial]], 't [[Kesjteël van Versailles]], 't kesjteël [[Schloss Schönbrunn|Schönbrunn]] en 't kesjteël [[Sanssouci]] zint dao in Europa sjoan veurbeelde van.
 
== Kesjteëltypes ==
=== Ringwalbörch ===
'n Ringwalbörch is 'nne einvoudige rónje wal, eventueel bekroand mèt 'n moer van [[palissade]]s, die ómgaeve is door 'n eventueel mèt water gevölde [[grach]]. Ein dergelike börch koosj 'n versjterk hoes of 'ne [[donjon]] herberge (zoa-es 't geval waas bie de [[Hunneborg]] in de buurt van [[Denekamp]]), of zie koosj de kern vörme van 'n nederzètting, wobie de belangriekste geboewe zich in de börch bevónje. Dees vormvörm van 'n börch of kesjteël woort veural in de [[Vreug middeleëuwe]] ([[6e eëuw]] pès de [[10e eëuw]]) toegepas, mèr d'r zint bewieze dat d'r ènnige ringwalbörchte nog pès in [[1350]] in gebruuk zint gewaes. De hausse in de boew van ringwalbörchte vóndj plaatsj aan 't eindj van de 9e eëuw taenge [[Vikinge|Viking]]invalle. Langs de kuste, aan de mónjinge van de reviere en róndj belangrieke besjtuurs- en hanjelscentra woorte ringwalbörchte aangelag in opdrach van 't centrale gezag door de lokale heëre en kloasters. Veurbeelde: Oostburg, Oost Souburg, Domburg, Middelburg, Burgh-Haamstede, Rijnsburg, Den Burg, Zutphen, Deventer en meugelik ouch [[Mesjtreech]].
 
=== Donjon of woontaore ===
Tekslien 26:
 
=== Motte ===
'n [[Motte (heuvel)|Motte]] is 'ne kunsmatig opgewórpe heuvel wo-op 'n versjterking woort geboewd. De aarde veur de heuvel woort verkrege door 't oetgrave van 'n [[grach]] róndjóm de motte. Op de heuvel sjtóng meistal 'nne ènkele donjon ómringd door ein moer of palissade. Óngeraan de motte kooosjkoosj me 'ne [[verhofveurhof]] vènje, 'n ómmoerd complex mèt [[sjtal (boewwerk)|sjtel]], veurraodsjure en eventueel 't eigenlike woonhoes, wobie de donjon allein mèr es noadverblief woort gebroek. Dit type kesjteël óntsjtóng in 't noorde van Nederland ten tieje van de [[Noormen]]; in 't zuidezuje zeuntzint disdees [[vlöchbörcht]]e väöl owwerawwer.
 
Nederlandse veurbeelde zint 't [['t Gebroaken Sjlot]] (of Sjlot Gribben) bie 't plaetske [[Grevors]] (Grubbenvorst) en 't motte-kesjteël in [[Kesjteël Keverberg|Kessel]] in Limburg, de [[Börch van Leide|Leidse Börch]] en 't [[Hoes Eese]].
 
'n Belsj veurbeeld is de imposante motte van Borcht in [[Grimberge]], die bewoond is gewaes tósjetösje de 9e en 12e eëuw.
 
[[Aafbeilding:Himeji Castle The Keep Towers.jpg|right|thumb|250px| [[Kesjteël_Himeji|Himejikesjteël]] in Japan]]
Tekslien 39:
 
In Nederland höbbe paltse gesjtaon in [[Nijmege]] ([[de Valkhof]]), [[Utrech]] ([[Lofen]]) en in [[Zutphen]].
 
===Hoeëgdebörch===
=== Heuëgdebörch ===
De ènigeènnige Nederlandse hoeëgdebörchteheuëgdebörchte waore [[KesjtieëlKesjteël Valkeberg]] en [[Lichtenberg]] bie [[MestreechMesjtreech]]. OochOuch [[Limbourg]] is oontsjtandeóntsjtaon roondróndj 'n hoeëgdeböchheuëgdebörch.
 
=== Concentrische börch ===
Regel 49 ⟶ 50:
 
=== Sjtadskesjteële en sjtadspalieze ===
'n Sjtadskesjteël of sjtadspalies kènt 'n adelike weuning in 'n sjtad zeen, bievoorbeeld de [[Markiezenhof]] in [[Bergen op Zoom]]. Mèr 't kènt ouch 'n verdedigbaar sjteine hoes of taore zeen die in 'n middeleëuwse sjtad 'ne plaatsjelike ridder of angesj gezag 'ne belangrieke persoon hoesvesttehoesvesde.
 
Veurbeelde van dit saort sjtadskesjteële:
* in Nederland: [[Oudaen (Utrecht)|Huis Oudaen]] aan de [[Oudegracht (Utrecht)|Oudegracht]] in [[Utrecht (stad)|Utrecht]] en het't [[Maarten van Rossum Huis]] in [[Zaltbommel]].
* in Belsj: de hujige [[Rekenhof]] in Brussel waas destieds de residentie van de grave [[Arconati-Visconti]]; hunnehun boetesjteeds verblief waas 't [[kesjteël van Gaasbeek]].
 
== Boewdeile van 'n kesjteël ==
Regel 61 ⟶ 62:
* [['t Gemaak]] ('t privaat of [[toilet]]) hink boete de kesjteëlmoer. De oetwerpsele van de gebruker koosjte zoa in de grach valle.
* 'ne [[kanteel]] of tinne: 'n óngerdeil van de verdedigingswerke. 't Is 'n rechopsjtaond, veerkantj of rechheukig sjtök van 'n [[borswering]], mèt eventueel 'n [[sjeetgaat]] in 't midde.
* De [[mezekouw]]: 'n oetbuuwke wo-oet veurwerpe en heite pek op aanvallers gegoajd koosjkoosjte waere.
* De [[ridderzaal (kesjteël)|ridderzaal]], ouch waal groate zaal of feëszaal geneump.
* De [[grach|sjlotgrach]]: kesjteële ware dèks ómringd door 'n nate of druigedruig grach, die deende óm moere en paorte te besjerme taenge 't gebruuk van [[sjtormram]]me.
* De [[Taore (boewwerk)|taores]]: dees deende es oetkiekpos of ter verdediging, ze zint dèks op de heuk van ’t kesjteël aangebrach.
* De [[valbrök]] of [[ophaolbrök]] euver de sjlotgrach.
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Kesjteël"