Wikipedia

Breuker: Versjèl tösje versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Gank nao de veurige diffGank nao de volgende diff →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Mergelsberg (Euverlèk | biedrages)
16.726 bewerkingen
Tibor (Euverlèk | biedrages)
571 bewerkingen
weer get zuverder + oetbrejjing
Tekslien 1:
{{Dialek|Breuker}}
't '''Breuker''' plat is 't [[Limburgse dialekte|Limburgs]] [[dialek]] dat gekald waert in de Zuud-Limburgse plaatsj [[Gebrook (Heële)|Gebrook]] (gemaendegemeinte [[Heële|Haerle]]). WiewaalÓmdat 't i Gebrook doer de maeste[[sjtaatsmien|koel]] vuural luuj ihaat Gebrookmit allaen'n noganger meraafkóms, Nederlandskalle en/ofde mieëste luuj dit dialek neet, meh 'n angersaoërt Hollendsj mit sjterke invlode oet 't Limburgs. Óndanks dat laeëft i Gebrook nog ummer 'n aege dialek kalle,ónger besjtaetde luuj. 't Is evvel lestig óm te sjpraeëke van út Breuker plat, nog't ummerhaat inversjejje allevariante laogedie op get klein punte vanein versjille, meh die zich waal richtig óngersjejje van deanger bevolkingdialekte.
 
== KinmirkeKinmerke ==
i'''ch''' - ma'''k'''e - '''doe''' - b'''ao'''m - hón'''d''' - '''sj'''lang - '''sj'''aop - rech'''< >''' (''[[Houfkinmèrke vaan de Limburgse dialekte|oetlèk]]'').
 
Allewaal Gebrook saer 1982 in de gemeinte Haerle likt en officieel 'n sjtadsdeil is gewoeëre, is 't neet 't [[Heëlesj|Haerlesj]] plat woe 't Breuker plat 't mieës op geliekt. Op de ieësjte plaatsj geliekt 't sjterk op 't [[Nuts|dialek va Nuth]], woemit 't versjil mer hieël klein is. De versjille mit 't Haerlesj zint gans gemekkelik te huëre, wat vuural kump doerdat 't twieë isoglosse haat tösje Haerle en Gebrook die zich aafsjplitse van de [[Benrather Linie]]. Zoeë zaet me i Gebrook ''zègke'', neet ''zage'' en 't achtervoogsel ''-lik'' verangert neet in ''-lich''.
Gebrook bevingt zich ten weste van de [[Benrather Linie]], me zaet hie dus ''make'', ''tied'' en ''oet'', neet ''maache'', ''tsiet'' en ''oes'' wie i [[Kirchroa|Kirkrao]]. Waal waert vuur mannelik zelfsjtendige naamwuuërd 't lidwoeërd ''d'r'' gebroekd, allewaal dat huuj d'r daag neet mieë zoeë consequent gebuurt es vreuger. Gebrook is aen van de westelikste plaatsje woeë dit nog regelmaotig vuurkump, in [[Awstroa|Aostrao]] of [[Nut|Nuth]] bevuurbild al neet mieë (d'r grens löpt va [[Broensem|Broenssem]] bis aa [[Norbik]]). Dit versjiensel kump nog 't maest nao vuëre bie mannename, bevuurbild ''d'r Sjarel'' of ''d'r Piet''. Achter e vuurzètsel gebroekde me i väöl Limburgse dialekte vreuger dèk de lidwuuërd ''g'ne'' of ''g'n''. Dees vorme kómme nog vuur i sjtraot- en hoesname: ''i g'ne kaffee'', ''aa g'n kirk'', ''aa g'n ing'', etc.
 
't Breuker plat kint waal 'n deil [[Ripuarisch]]e versjiensele die 't Haerlesj dialek aoch haat, meh 't Nuther neet, zoeëwie 't lidwoeërd ''d'r'' vuur mennelike wuuërd, allewaal me dat huuj d'r daag neet mieë zoeë consequent gebroekt es vreuger. Dit versjiensel kump nog 't mieës nao vuëre bie berope, zoeëwie ''d'r bekker'' en ''d'r plies'', of bie mannename, bevuurbeeld ''d'r Sjarel'' en ''d'r Piet''. Aoch is Gebrook ein van de westelikste plaatsje die de lidwuuërd ''g'ne'', ''g'n'' en ''ge'' nog gebroeke, die sóms achter 'n vuurzetsels waeëre gezat, vuural bie sjtraot- en hoesname: ''i g'ne kaffee'', ''aa g'n kirk'', ''aa g'n èng'', etc. D'r naam Gebrook haat aoch zoeën lidwoeërd in zich (''ge brook'' = '''t [[brook (landsjap)|brook]]'').
Biezónger is dat 't dialek op 'n sjmale lien ligkt tösje de dialekte mit [[mouillering]] en de dialekte mit [[gutturalisering]]; in Aostrao zègke ze ''handj'' en ''windj'', in Haerle ''hank'' en ''wink'' en i Gebrook ''hand'' en ''wind''.▼
 
=== Vergelieëke met anger dialekte ===
=== Versjille en uëveraenkómste mit 't Haerlesj ===
▲Biezónger is dat* 't dialekBreuker plat likt op 'n sjmalesjmaal lien ligkt tösje de dialekte mit [[mouillering]] bie wuuërd mit 'n ''d'' of ''t'' op 't èng en de dialekte mit [[gutturalisering]]; in Aostrao[[Awstrao]] zègke ze ''handj'' en ''windj'', in Haerle ''hank'' en ''wink'' en i Gebrook ''hand'' en ''wind''.
't Breuker plat haat e paar wichtige versjille mit 't [[Heëlesj|Haerlesj]] plat, aoch al ligkt Gebrook saer [[1982]] in dezelfde gemaende en waert 't dörp dèk 'n wiek geneumd.
* Hieël apaart is dat de typische ''ei'' en ''ou'' oet de mieëste Limburgse dialekte dèks es ''ae'' en ''ao'' waeëre oetgesjpraoëke, dus ''vraegele'' i.p.v. ''vreigele'', ''laope'' i.p.v. ''loupe'', etc. In Haerle verangert dit weer in ''ee'' en ''oo''. Alle drie dees vorme waeëre i Gebrook gehuurd, dat versjilt per sjprieëker.
* 't KinmirkendeKinmerkende '''r''-sjoew' (''r''-deletie) van Haerle en ómgaeëving kump i Gebrook neet vuur, de Breuker luuj zègke dan aoch ''Haerle'' en neet ''Heële''. AllaenInkel bie de lèttercombinatie ''-rsj'' aan 't ingèng va sómmige lèttergrepelèttergrieëpe vilt de ''r'' sóms eweg, bevuurbildbevuurbeeld bie ''ieësjte'' en ''zöstesjfosj''.
* Wie in Haerle de klanke ''ei'' en ''ou'' oet de meiste Limburgse dialekte in ''ee'' en ''oo'' verangere, verangert dit i Gebrook maestal in ''ae'' en ''ao'', me zaet hie dus ''haem'' i.p.v. ''heem'', ''knaop'' i.p.v. ''knoop'', etc.
 
=== Anger kinmerke ===
Dao zint aoch väöl uëveraenkómste:
* [[T-deletie|''T''-deletie]] kump dèks neet vuur bie werkwuuërd, dusbevuurbeeld ''haee maktwirkt'' en ''gemakd'' (lèt op: mit ''d'' gesjriëve, want aafkómstig va ''makdegewirk'').
* De ''nj'' waert biesóms sómmigeneet lidwuuërdoetgesjpraoëke weggelaote:bie de lèttergrieëp ''aa michje'', bevuurbeeld ''ibaoëm'' Gebrook(''baojem''), ''vablaar'' ziene pap(''.blajer'') Mirken op''raoë'' dat(''raoje)''. ditSóms neetis gebuurtdan vuurautomatisch klinkesj'n of''w'' vuurte dhuëre, hdie endan t:aoch ''aangesjrieëve häöm'',waert: ''in Oeësjbikgowe'', (''van d'r doktergoje'').
* De ''n'' waert bie sómmige lidwuuërd weggelaote: ''aa mich'', ''i Gebrook'', ''va ziene pap''. Mirk op dat dit dèks neet gebuurt vuur klinkesj of vuur ''d'', ''h'' en ''t'': ''aan häöm'', ''in Oeësjbik'', ''van d'r dokter''.
* Aoch vuur hieël wirkwuuërd is de ''n'' sjtóm: ''doeë'', ''gaoë'', ''sjtaoë''.
* Sómmige wuuërd waeëre verkort es ze vervoog waeëre: ''dees'' > ''dizze'', ''ein'' > ''ènne'', ''oos'' > ''ózze'', etc.
* Sómmige lang klinkesj höbbe naosjlaag (zuug d'r nieëgste paragraaf).
 
==== Naosjlaag ====
'n Opvallend versjiensel in de dialekte vanaaf Nuth nao 't oeëste va Zuud-Limburg is 't gebroek va naosjlaeg in d'r oetsjpraok van bepaolde wuuërd mit lang klinkesj. Zoe'neZoeëne naosjlaag waert genotieërdgenoteerd mit 'n trema op de ''e''. Vuur 'n ''r'' hooft d'r naosjlaag neet ummer genotieërdgenoteerd te waeëre ómdat ze (bie sómmige sjlaeptoenwuuërd) vazelf in d'r oetsjpraok te huëre is.
 
Zuug oochaoch 't artikel: [[Wienesraos]].
 
===== VuurbilderVuurbeelder mit naosjlaag =====
* '''aeë''': ''aeëte'' (''aete''), ''baeëk'' (''baek''), ''gaeëve'' (''gaeve'') ''naeëve'' (''naeve''), ''zjwaeëgel'' (''zjwaegel'')
* '''aoë''': ''aoëve'' (''aove''), ''braoëmel'', (''braomel''), ''haoëp'' (''haop''), ''sjtaoësjtaoën'' (''sjtaon''), ''verlaoëregewoeëre'' (''verlaoregewore'')
OpmirkingOpmerking: In Haerle en Kirkrao sjrieft me dèkker ''oa'' vuur d'r ''aoë''-klank.
* '''ieë/ië''': ''fieës'' (''fies''), ''hiëmelhieëmel'' (''hiemel''), ''ieëw'' (''iew''), ''kesjtieël'' (''kestiel''), ''ziëligzieëlig'' (''zelig'')
* '''oeë''': ''doeëd'' (''doed''), ''groeët'' (''groet''), ''hoeëg'' (''hoeg''), ''sjoeël'' (''sjoel''), ''zoeëmer'' (''zoemer'')
* '''uuë/uë''': ''buuësj'' (''bäörs''), ''huëre'' (''hure''), ''huuëgde'' (''huugde''), ''kuëke'' (''keuke''), ''muële'' (''meule'')
 
=== WirkwoeërdsvervoegingeWerkwoeërdsvervoginge ===
{| class=prettytable
!'''hieël wirkwoeërdwerkwoeërd'''||'''ich'''||'''doe'''||'''haehaeë'''||'''vier'''||'''gier'''||'''zie'''||'''imperatief'''||'''imperfectum'''||'''volt.dw'''
|-
|doeëdoeën||doondoeën||daes||daet||dónt||doot||dónt||dóch/doot||deeg/dege||gedaoëgedaoën
|-
|gaoëgaoën||gaon||gaes||gaet||gónt||gaot||gónt||gank/gaot||góng/gónge||gegange
|-
|sjlaoësjlaoën||sjlaon||sjlaes||sjlaet||sjlaon||sjlaot||sjlaon||sjlao/sjlaot||sjloog/sjloge||gesjlage
|-
|sjrieve||sjrief||sjriefs||sjrieft||sjrieve||sjrieft||sjrieve||sjrief/sjrieft||sjreef/sjreve||gesjriëvegesjrieëve
|}
 
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Breuker"