Urks: Versjèl tösje versies

't Urks is nog mie door 't [[Hollands]] beïnvleujd es 't [[Sallands]] en 't [[Wes-Veluws|Wes-]] en [[Oos-Veluws]]. Dees [[Hollandse expansie]] kump hiel dudelikdudelek tot uting in de Urkse klaanke.

Naotot de oorsproonkelikeoorsproonkeleke ''oe'' in wäörd wie ''hoes'' in 'n ''uu'' veranderde, deende ziech 'n volgende verandering aon: de ''ii'' veranderde in ''ij'' en de ''uu'' in ''ui''. Die klaanke zien gedeiltelikgedeiltelek in 't Urks terechgekoume. De Hollandse ''ij'' kin in 't Urks op veer menere trökkoume: es de oorsprunkelikeoorsprunkeleke ''ie'' (''iesen'' "hiese"), es ''i'' (''lik'' "liek"), es ''ee'' (''kregen'' "kriege") of es ''ij'' (''ij'' "heer"). De Hollandse ''ui'' kin op dezelfde meneer mèt ''uu'' correspondere (''duvel''), mèt ''uì'' (''fluìt'' "fluit"), mèt ''ù/ö'' (''ij flùt'' "heer flöt"), mèt ''eu'' (''beugen'' "buge") en mèt ''ui'' (''lui''). Veural de ''ee'' en ''eu'', die gezeen weure es tössefases tösse ''ie-ij'' resp. ''uu-ui'', zien opvallend. Me meint, tot die zien euvergenómme oet 't zeventiende-iews [[Amsterdams]], wat toen waorsjijnlik zjus ouch de klaanke ''ij'' en ''ui'' oet de zuidelikerzuideleker dialekte aon 't euvernumme waor.

De clusters ''old'' en ''olt'' zien, ouch oonder westelikenwesteleken invlood, in ''ou(t)'' veranderd. Vaandao tot me hei ''oud'' "aajd" en ''goud'' kint. Dit is ouch in 't Wes-Veluws zoe.

De [[Oergermaans]]e lang ''ô'' heet in 't Urks, wie in alle oostelikeoosteleke dialekte ([[Limburgs]], [[Oos-Braobants]] en Nedersaksisch), [[umlaut]] gekrege. Daodoor zeet me hei ''gruun'', neet ''groen'', veur "greun". ''Gruun'' is ouch de gebrukelikegebrukeleke vörm op 't vasteland. Ouch wäörd wie ''olie'' höbbe dat proces oondergange: ''eulie''.

De [[h-deletie]] (zuug heibove) is dinkelikdinkelek in de [[achtiende iew]] vaanoet [[Kampen]] en [[Zwolle]] koume euverwejje. In Zwolle begos de bovelaog in deen tied 't eige dialek te vervange door 'n [[Frans|Fraansechtige]] taol. De h-deletie voont me erg sjiek klinke.

't Urks heet twie woordgeslachte, geslachtelikgeslachtelek en oonzijeg. Dao is gei versjèl in miervoud tösse de twie geslachte. Miervoude weure bij benaodering wie in 't Nederlands gemaak. Miervoud op ''-s'' kump dèkker veur es in 't Nederlands (''ketting'' - ''kettings'', ''maot'' "vrund" - ''maos''). Bij wäörd op ''-d'' verdwijnt de [[d]] en is de miervoudsoetgaank ''-n'' (''brood'' - ''broon'', ''gebod'' - ''geboon''). E paar wäörd höbbe dóbbel miervoud (''draod'' - ''droons'', ''koe'' - ''koenen'').

Verkleinwäörd weure gevörmp mèt achtervoogsels ''-(e)tjen'', ''-jen'', ''-ien'' of ''-pien''. Dees achtervoogsels herinnere aon die op 't vasteland, beveurbeeld in 't Sallands, Veluws en Stellingwerfs. In 't Urks gief 't ouch [[umlaut]] in verkleinwäörd (''bak - bekkien'', ''kop - köppien''), al gebäört dat zeker neet consequint. Urk is mèt [[Vollenhove]] ein vaan de noordelikstenoordelekste plaotse boe dit veurkump. Ouch vocaolverkorting kump bij verkleinwäörd veur (''eus'' "hoes" - ''ussien'').

In 't Urks kump 'n aontal typische wäörd veur. Meistal zien dat wäörd die ouch in de ander dialekte roond de aw [[Zuiderzie]] veurkoume. Veurbilde zien wäörd veur familiebetrèkkinge wie ''mimme'', ''taot'', ''bessien'' en ''beabe'' veur ''mojer'', ''vaajer'', ''ama'' en ''ampa''. De ierste twie raoke lankzaamaon wel in oonbruuk. Toch blijf de woordesjat vaan 't Urks euver 't algemein redelikredelek intak, zeker in verglieking mèt ander dialekte, boe 't vocabulair 't mieste vaan alles nao 't Nederlands touw verandert.

Door 't bezoonder karakter vaan 't Urker dialek is 't dèks oonderwerp vaan weitesjappelikeweitesjappeleke studie gewees. D'n ierste dee ziech demèt bezeghoolt waor d'n dokter en amateur-dialectoloog [[Johan Winkler]], dee in [[1874]] zie ''Dialecticon'' publiceerde. Hei-in stoont 't verhaol vaan de Verlore Zoon ([[Lucas (biebelbook)|Lucas]] 15:11-32) in twiehoonderd [[Nederduits]]e en [[Fries]]e dialekte, boe-oonder 't Urks. Winkler verbaosde ziech veural euver de heibove besjreve klaanke ''ee'' en ''eu''. Volges haöm waore die oeraajd en stamde ze nog oet de aajd-Germaonsen tied. De bewoeners vaan 't eiland in 't ''Flevo'' (de later Zuiderzie) hadde die klaanke volges häöm al gekind en oetindelikoetindelek waore ze in de dialekte vaan Urk en [[Schokland]] ('t [[Schokkers]]) terechgekómme. Dees romantische, typsich negentiende-iewse theorie woort door väöl professioneel taolgelierde aongenómme, oonder aandere door de Nimweegse professor [[Jac. van Ginneken]], dee dat aajd dialek ''Flevisch'' neumde.

Later inziechte maakde dudelikdudelek tot dialekte in de loup vaan de iewe väöl mier verandere en zeker neet sins d'n oertied oonveranderd dezelfde klaanke hadde. In [[1927]] oontwikkelde [[G.G. Kloeke]] 'n väöl moderner theorie: de Urkse klaanke zouwe in de Gawwe Iew oet 't gewes [[Holland]], en in 't bezoonder oet [[Amsterdam]], zien euvergenómme. Dat nump me noe nog aon. Later oonderzeuke benaodrökde nog tot 't Urkers neet allein westelikewesteleke, meh ouch oostelikenoosteleken invlood gehad had, en tot 't Urkers zeker neet gliek waor aon zeventiende-iews Amsterdams (Kloeke zien werke leke dit te suggerere).

In 't leech vaan de invlode vaan alle kante is ouch dèks de discussie geveurd bij welke gróp 't Urks mós weure ingedeild. De allewijl gebrukelikstegebrukelekste visie is tot 't Urks e Nedersaksisch dialek mèt väöl Hollandsen invlood is, meh de umgekierde visie kump ouch veur: 't Urks weurt daan gezeen es e Hollands (of get rojmer: [[Nederfrankisch]]) dialek op e Nedersaksisch substraot. Dit hingk natuurlek veur e groet deil devaan aof welke kinmerke me belangrieker vint. Op groond vaan recint oonderzeuk nao de aofstande in klaank tösse dialekte<ref>'Measuring dialect pronunciation differences using Levenshtein distance' (hoofstök 9) door Heeringa, Wilbert Jan ([http://irs.ub.rug.nl/ppn/258438452])</ref> heet me gesuggereerd 't Urks in te deile in 'n eige dialekgróp 't "Urks", die noch Nederfrankisch, noch Nedersaksisch zouw zien. Dit zouw kinne beteikene tot 't Urks es apaarte taol zouw mote gezeen, aongezeen 't Nedersaksisch en 't Nederlands dèks es twie versjèllende taole gelle. D'n indeiling vaan 't Urks bij noch 'n westelikewesteleke, noch 'n oostelikeoosteleke gróp deit dinke aon 't werk ''Geschichte der niederländischen Sprache'' vaan [[Lammerd Allard te Winkel]]: dee spraok vaan ''Suderseeisch'', en deilde daobij 't Urks en 't Wes-Veluws in.

Wie alle streektaole en dialekte blijf ouch 't Urks neet vrij vaan invlood oet de standerdtaol. Neve gevalle vaan vernederlandsing is in 't Urks evels ouch nog spraoke vaan dialek''vörming'': veranderinge oonaofhenkelikoonaofhenkelek vaan 't Standerdnederlands, en dèks devaanaof. Zoe sjijnt oonder jóngere ummer dèkker ''ik kuun'' veur ''ik kan'' gezag te weure, en is 't woord ''kukebessien'', vreuger e sjelwoord veur "aajd wief", recintelikrecintelek in gebruuk gekómme veur "euvergrameer".

't Dialek weurt aof en touw opgesjreve. De volksdiechteres [[Mariap van Urk]]<!--gein typfout!--> sjreef veur de plaotselikeplaotseleke gezèt aof en touw e gediechke in 't Urks (miestal evels in 't Nederlands). Recintere sjrievers zien Tromp de Vries en Klaas Jan Romkes, welke lèste in [[1995]] d'n ''Dialekkrink op Urk'' opriechde. Deze krink heet versjèllende bundele mèt verhaole en gediechter oetgegeve en ouch mètgewèrk aon bundelinge vaan verhaole in mierder Nedersaksische dialekte. Ouch zien e paar [[biebel]]tekste in Urkse vertaoling versjene. In 't orthodox-christelikchristelek dörp zuut me evels devaanaof die ouch in de kèrk te gebruke: dit zouwe väöl lui es [[blasfemie]] opvatte.