Romeins Riek: Versjèl tösje versies

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Mergelsberg (Euverlèk | biedrages)
→‎Zuuch ouch: hoofdart
PahlesBot (Euverlèk | biedrages)
K Bot: Automatisch teks vervange: (-elik +elek)
Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
[[Image:Europa60AD.jpeg|thumb|300px|Dees kaart liet zien wie 't Romeins Riek d'r oetzäög umstreeks [[395]] met de belangriekste steijer. Dit waore vrijwèl de oongewijzigde grenze vaan [[60]] tot ca. 395. Allein [[Dacië]] (huiig [[Roemenië]]) em [[Mesopotamië]] maakde tösse [[100]] en [[200]] nog kort deil oet vaan 't riek]]
't '''Romeins Riek''' ([[Latiens]]: ''Imperium Romanum'') waor een staot die oonstoont roond 't begin vaan de jaortelling en oeteindelikoeteindelek in [[395]] weer oeteinveel. 't Riek strekte z'ch oet roond de [[Middellandse Zie]] en umvatte ouch [[Wès-Europa]] behalve [[Ierland]] en [[Scandinavië]]. 't waor de opvolger vaan de [[Romeinse Rippebliek]] en had es zetel vaan de mach [[Rome]].
 
==Oersproonk en oetbreiing==
't Versjèl tösse de Rippebliek en 't Riek waor veurnamelikveurnamelek 'n poletieke. De Romeinse staat is oontstoon oet de [[stadsstaot]] vaan [[Rome]] in de landstreek vaan [[Latium]] in [[Italië]], volges de leginde gestiech in [[753 v. Chr.]] door [[Romulus]] en [[Remus]].
 
Nao 'n aontal (groetendeil legendarische) keuninge woort de stad 'n [[Romeinse Rippebliek|rippebliek]] mèt 'n formidabel oorlogsmesjien en e good georganiseerd systeem vaan eenstellinge en wètte. In e paar iewe woort Italië vereinigd oonder Romeinse leiing. Dit gebäörde door boondgenootsjappe aon te gaon mèt buurvolke meh ouch door aggresieve oetbreiingsoorloge. Vaanoet Italië veroverde Rome 't gans gebeed vaan de [[Middellandse Zie]]. Iers waor [[Carthago]] aon de beurt. Vervolges woorte de [[hellenisme|hellenistische]] staote in 't ooste en zuid-oeste van de zie oonderworpe. Tegeliekertied kaom ouch Wès-Europa oonder Romeins gezag. 't Riek woort daordoor zoe groet dat de rippeblikeinse structure neet mie genog waore. D'r voond 'ne roerige euvergaank naor e keizerriek plaots. [[Image:Statue-Augustus.jpg|thumb|left|Augustus, d'n ierste Romeinse keizer]] [[Julius Caesar]] en [[Gaius Iulius Caesar Octavianus (Augustus)|Augustus]] stiechte zoe e riek dat oonder keizer [[Trajanus]] zien groetste umvaank zouw berieke. 't Riekte toen vaan [[Sjotland]] tot aon [[Mauretanië]], vaandao tot aon de [[Soedan]], de [[Iraan|Iraanse]] hoegvlakte, via [[Georgië]], de [[Krim]], langs de [[Donau]] en [[Rien]] tot aon de Hollandse kus.
Tekslien 11:
In dit gegantisch riek woorte väöl [[taal|taole]] gesproke, meh twie taole waore vaan algemein belang: 't [[Latiens]] in 't wèste en 't [[Aajdgrieks|Grieks]] in 't hellenistische ooste. De bestuurders en intellecteel elite spraoke alledei de taole es ''[[lingua franca]]''.
 
De Romeine behierste dat groet gebeed door 'n "[[verdeil en heers]]" poletiek. Sommige börgers die leyaal mètwerkte krege 't fel begeerd [[Romeins börgerrech]]. Merkweerdig in dat verband is de hendige meneer boe-op de Romeine mèt cultuur en gòdsdeens umginge: de Romeine naome de "nui" gode vaan ingelijfde volker mekelikmekelek op in hun [[Pantheon]] en zoelang es m'n de keizer (Rome) mer erkinde (en de bijbehurende pliechte vervulde) kos m'n weijer met de eige cultuur en gòdsdeens neve andere leve. Neve e superieur leger is dit de groondslaag veur de "[[Pax Romana]]" dee toch iewelaank 'n zeker rös brach en de handel en weitensjap bevorderde. De Romeine wiste de tejeretische basis, gelag door de Grieke, door hun groet pragmetisme te benötte en stoon bekind es de ierste èch gooi organisators of, zoe wie'd g'r wèlt, de ierste groete [[opportunisme|opportuniste]].
 
==Late periode==
[[Image:Rome rulez.jpg|thumb|150px|Riconstructie vaan het centrum vaan Rome tiedes de heersjappij vaan [[Septimius Severus]], mèt 't [[Colleseum]] in 't midde]]
Door 't inorm gebeed dat 't Riek bestreek woort 't steeds lèstiger um dit es 'n einheidsstaot te besture. Veural umdat de versjèllende previncies oeteinlopende beheuftes en prebleme hadde die versjèllende aonpak nudig hadde. Roond 't jaor [[300]] woort daorum 't Riek bestuurlek verdeild in e [[Byzantijns Riek|Griekstaolig oostelikoostelek deil]] en [[Wès-Romeins Riek|Latienstaolig wèstelikwèstelek deil]]. De bedoeling waor dat 't riek nao boete tow es 'n einheid zouw blieve functionere oonder ein inkel regering, meh intern en daan veural op militair-defensief, ikkenomisch en belèsting gebeed, zowwe de twie deil zoeväöl meugelikmeugelek z'chzelf motte zien te verzörge. Nao verlöp vaan tied evelueerde dit systeem netuurlek tot 'n ''de facto'' verdeiling. In [[330]] woort door keizer [[Constantien de Groete]] ouch nog de hoofstad verplaotst vaan Rome naor [[Byzantium]] in het ikkenomisch en militair belangriek oostelikoostelek deil. Byzantium woort umgedäöp tot ''Nova Roma'', meh waor al snel beter bekind es [[Constantinopel]]. In [[395]] waor 't riek defenitief oeteingevalle in e wèstelikwèstelek en 'n oostelikoostelek deil. Constantinopel bleef de oonbetwiste hoofstad vaan 't oostelikoostelek deil meh in 't wèste wèsselde de hoofstad inkel kiere. Dit gaof ouch de oonzeker towstand in 't Wès-Romeinse Riek aan. Nao Rome woort achtereinvolges [[Milaan]], [[Trier]] en [[Ravenna]] hoofstad vaan 't [[Wès-Romeinse Riek]].
 
De koms vaan 't [[christendom]] beteikende 'n groete umwinteling veur 't riek. Nao aonvaankelikaonvaankelek zwoer vervolginge vaan de christene umdat zie gein goddelikegoddeleke ier aan de keizer en de Romeinse gode wowwe bewieze, woort 't christendom door Constantien in [[312]] irkind en door [[Theodosius I]] in [[392]] zèlfs tot [[staotsgòdsdeens]] verheve. Toen waore de rolle umgekierd en braoke d'r veur neet-christene zwoer tije aon. Ouch de hawwing vaan de börgers tegeneuver 't leger veranderde. M'n voond 't veur christene neet winselikwinselek um in 't leger of veur de staat te werke. 't Riek ging daorum wie langer wie mie vertrouwe op vreimde ([[Germane]]) in belangrieke pesities in 't leger. Dit leijde tot groete poletieke complicaties die tot de oondergaank vaan het [[Wès-Romeinse Riek|wèstelikwèstelek deil]] leide in [[476]] met de val vaan de hoofstad [[Ravenna]].
 
't OestelikOestelek deil (dat in de [[middeliewe]] gewoen oonder Romeins Riek bekind stoond, meh sins de [[19e iew]] [[Byzantijns Riek]] genump weurt) kaom ouch diech bij d'n oondergaank, meh beleefde daonao nog mierdere periodes vaan bleuj. In de Middeliewe waor 't ummer ein vaan de belangriekste speuler op 't Europese poletieke toneel. De lèste reste ginge pas in [[1453]] (Constantinopel) en [[1461]] ([[Griekeland]]) ten oonder.
 
==Zuuch ouch==
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Romeins_Riek"