Wes-Fries: Versjèl tösje versies

'''Wesfries''' is de streiktaolstreektaol vaan [[Wesfriesland]], e deil vaan [[Noord-Holland]]. OondanksOondaanks de naom is dees taol gei [[Fries]]; euver 't algemein weurt ze gezeen es oonderdialek vaan 't [[Hollands]]. 't Steit evels väöl wijer vaan 't StaandernederlandsStandaardnederlands aof es anderaander Hollandse dialekte. Dit kump door 't sterk Fries [[substraot]] (Wesfriesland waor tot in de late [[middeliewe]] nog Friestaoleg) en door de relatief geïsoleerde ligking.

't Kerngebeed vaan 't Westfries is d'n awwe streikstreek [[Westflinge]], e gebeedsje wat vaan [[Enkhuizen]] tot aon [[Obdam]] löp. 't Weurt ouch gesproke in de [[Schermer]], in ded'n [[Heerhugowaard]], in de kop vaan [[Noord-Holland]], op [[Wieringen]] en, aofhinkelikaofhenkelek vaan definitie, ouch op [[Tessel]] en [[Vlieland]] ('t oorsproonkelikoersprunkelek [[Vlielands]] besteit neet mie, meh de bevolking praot nog wel e dialek). In de [[Wieringermeer]] sprik me geigein ech Wesfries meh allein regionaolregionaal gekläördgekleurd Nederlands. In [[Den Helder]] deit me dat vaanaajds wel, meh dao moot 't dialek haos oetgestorve zien. 't [[Tessels]], [[Wierings]] en [[Enkhuizens]] zien de mies aofwiekende dialekte. Die höbbe 'n anderaander oontwikkeling gehad en zien daorum atypisch veur 't Wesfries. Wat hei-oonder euver 't Wesfries gezag weurt geit daan ouch dèks neet op veur dees dialekte.

In de vreug [[middeliewe]] waor de ganse [[Noordzie]]kös vaan de Nederlen [[Ingweoons]]taoleg; dat wèlt zègke tot dao Fries of e sterk gliekendgeliekend GermaonsGermaans dialek gesproke woort. Door de Frankische expansie verdween dees taol in 't zuie meh mie nao 't noorde euverleefde ze. Ouch in e groet deil vaan wat later Noord-Holland zouw weure spraok me nog Fries; dit gebeed hètde ''Wes-Friesland'' en zien taol ''Wes-Fries''.

In de [[daartiende iew]] lökden 't graof [[Floris V van Hollandj|Floris V]] vaan [[Holland]] nao jaore vaan strijd de Wesfrieze te oonderwerpe. Vaanaof dat memint mote de Wesfrieze 't Hollands zien goon euvernumme. 't Steit wel vas tot dees nui taol nog väöl Friese invlode had. Aon d'n andere kant waor toen ouch 't Hollands wat de vereuverere mètbrachte väöl noordelikernoordeleker, Fries-echteger, es tot 't later zouw weure. Wie dat laat-middeliewse Wesfries gekloonke heet en wieväöl 't vaan 't toenmaoleg Zuid-Hollands aofstoont is neet te achterhole. In de iewe daonao greujden 't ummer nao 't zuidelik Hollands touw. Veural de taol vaan 't mechteg [[Amsterdam]] waor e belangriekbelaankriek doorgeefluuk. Zoe dege de mieste Wesfriese dialekte mèt aon de [[Braobantse expansie]]: 't euvernumme vaan de klaanke ''ij'' en ''ui''. De ''ei/ij'' woort in 't Wesfries zelfs nog wijer getrokke tot ''ai'' of zelfs ''oi''. Ander veranderinge in 't Zuid-Hollands sloog 't Wesfries evels euver. Zoe bewaorde 't väöl aajd-Hollandse dialek-kinmerke die in de Randstad verlore gónge. Veural sins 1900 greujt 't Wesfries dudelik nao 't [[StaanderdnederlandsStandaardnederlands]] touw. Daobij verdwieneverdwijne in de ierste plaots typische wäörd, meh ouch de grammair vernederlandste. Ouch tösse de Wesfriese dialekte oonderein woorte de versjèlle belangriekbelaankriek kleinder, zoetot oonder de jóng generaties e soort vaan Wesfries einheidsdialek gebrukelikgebrukelek is gewore.

Korte vocaolevocale zien haos 'tzelfde es in 't Staanderdnederlands: ''a'', ''e'', ''i'', ''o'' en ''u''. Door processe wie [[roonding]], [[oontroonding]], [[umlaut]], sleting en eupening koume in versjèllende wäörd ander vocaolevocale veur es in 't Nederlands: ''ik sel'' ("iech zal"), ''fors'' ("veers"), ''fulm'' ("film"; zoe'n processe kinne dus ouch nuivreem wäörd treffe!).

Lang vocaolevocale en diftonge zien ''aa'' (ouch ''aâ'' gesjreve), ''ai-oi'', ''au/ou'', ''ee/eê'', ''eej-ei'', ''eu(w)'', ''eui'', ''ie'', ''oe'', ''oow-ou'', ''oô'' en ''uu''. Oet dit euverziech bliek al tot de spelling vaan de Wesfriese klaanke problematisch kin zien. De Nederlandse ''ee'' en ''oo'' goon inderdaod de kant vaan ''ei'' en ''ou'' op meh weure neet hielemaol zoe oetgesproke. De Nederlandse klaank ''ei/ij'' steit in 't Wesfries miestal tösse ''ai'' en ''oi'' in. Mer wieneg lui spreke e woord wie ''dijk'' hielemaol es ''doik'' oet, toch weurt 't miestal wel zoe gesjreve.

De ''v'' en de ''z'' koume allein in 't midde vaan e woord veur. Aon e woordbegin weure ze es ''f'' en ''s'' oetgesproke, zjus wie in 't Fries, meh ouch beveubildbeveurbeeld wie in 't [[Amsterdams]]. De ''g'' aon 't woordbegin klink ieder wie ''ch''; dat weurt noets zoe oetgesjreve. D'n awwe cluster ''sk-'' is hei bewaord gebleve, en neet veranderd in ''sch-'' of ''sj-'': ''skool'' "sjaol".

't Accint boemèt me 't Wesfries oetspreekoetsprik is typisch veur gans Noord-Holland: de ''d'', ''t'' en ''n'' weure mèt gespanne tóng oetgesproke. Daorum weurt 'ne Wesfries, es 'r de standerdtaolstandaardtaol sprik, dèks veur 'nen Amsterdammer aongezeen.

Substantieve höbbe twie geslachte: geslachtelikgeslachtelek en oonzijeg, wie in alle Hollandse dialekte en in de moderne standerdtaolstandaardtaol 't geval is. Hun miervoud vörme ze miestal op ''-e'': ''skool - skoule''. Vörming vaan verkleinwäörd geit euver 't algemein mèt de achtervoogsels ''-ie'', ''-(t)je'' en ''-chie''. In 't Wierings geit dit hiel anders: dao weure verkleinwäörd nog altied mèt ''-ke'' gemaak.

Wèrkwäörd höbbe twie infinitieve: eine op ''-e'' en eine op ''-en''. Dee lèste weurt gebruuk nao ''te'' (''te loupen'') en es 't wèrkwoord zelfstendeg gebruuk weurt (''ik ben an 't loupen''). In de conjunctie krijg de persoensvörm in de ierste persoen inkelvoud geinen oetgaank, in de daarde persoen inklevoudinkelvoud d'n oetgaank ''-t'' (natuurlek allein in de tegewäördegen tied) en in de twiede persoen inkelvoud en alle vörm vaan 't miervoud kriege d'n oetgaank ''-e'' ([[einheidsmiervoud]]): ''ik loup, jai loupe, hai loupt, wai, jullie, zulliesullie loupe''. 't Voltoejd deilwaoorddeilwoord weurt vaanajds gevörmp zoonder ''ge-'' deveur: ''ik hew loupen''. Bij väöl jónger sprekers kump dee prefix ''ge-'' al wel veur.

Exakte ciefers euver wieväöl lui nog Wesfries spreke zien neet besjikbaar. 't Is evels wel dudelik tot de streektaol achteroet geit, zoewel kwantitatief en kwalitatief. D'n drök vaan de Randstad, in 't bezoonderbezunder vaan Amsterdam, deit ziech hei veule, veural ouch door de groete immigratie in stei wie Hoorn. Wie heibove besjreve verandere de grammatica en waordesjatwoordesjat merkbaar nao 't Nederlands touw. Aon d'n andere kant zien väöl Wesfrieze ziech wel bewös vaan 't bezoonder karakter vaan hun taol en deit me ouch meujte ze te bewaore. Beriechte euver 't gebruuk bij jóngere spreke ziech oonderein tege.