Oos-Veluws: Versjèl tösje versies

[[Plaetje:Oost-Veluws.png|frame|MeugelikeMeugeleke definitie vaan 't Oos-Veluws]]

't '''Oos-Veluws''' is de samevattende naom veur de [[Nedersaksisch]]e dialekte gesproke op de oostelikeoosteleke [[Veluwe]] en in 't aonpaolend westelikwestelek deil vaan d'n [[Achterhook]]. Dees dialekte höbbe aonzeenlike [[Nederfrankisch]]en invlood gehad, meh laank neet zoeväöl wie 't [[Wes-Veluws]]. De dialekte vertuine veural väöl verwantsjap mèt 't [[Sallands]].

Euver de Veluwe löp 'n aontal [[isoglos]]ses, die (noord-)oostelikeoosteleke vaan (zuid)-westelikewesteleke kinmerke aofgrendele. Deze böndel vörmp de grens tösse Oos- en Wes-Veluws. Aon d'n ooskant ligke alle plaotse oet de gemeintes [[Elburg]] en [[Oldebroek]], [[Epe]], [[Vaassen]], [[Apeldoorn]] en [[Dieren]]. De klein dörpkes [[Elspeet]], [[Uddel]] en [[Kootwijk]], die midde op de Veluwe ligke, hure bij 't Wes-Veluws. In d'n Achterhook ligk de grens vaan 't Oos-Veluws t'n ooste vaan [[Harfsen]], [[Zutfen]], [[Warnsveld]], [[Wichmond]] en [[Hummelo]]<ref name=phileon>http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksisch.php</ref>.

De grens mèt 't Sallands is nogal wèllekäöreg: die weurt samegenómme mèt de provinciegrens tösse [[Gelderland]] en [[Euverijssel]]. De wèrkelikheidwèrkelekheid is tot tösse dees twie dialekte hielemaol gein grens besteit. 't Dialek vaan [[Hattem]] versjèlt beveurbeeld aamper vaan dat vaan [[Zwolle]], en allein 'n geografische grens maak 't dialek vaan de ierste plaots Oos-Veluws en dat vaan de twiede plaots Sallands.

In de dialectologie is 't daorum neet oongewoen um väöl Veluwse dialekte in dezelfde groop in te deile es 't Sallands. 't Standaardwerk vaan [[A.A. Weijnen]] deilt 't groetste deil vaan 't gebeed bij 't Sallands in. Elburg en Oldebroek en umgeving, boevaan de dialekte get minder bij 't Sallands aonslete, neump 'r same mèt 't Wes-Veluws gewoen ''[[Veluws]]''<ref name=weijnen>http://www.dbnl.org/tekst/weij005nede01/weij005nede01ill45.gif</ref>. De indeiling vaan [[Jo Daan]] liekent dao sterk op. De res vaan de oostelikeoosteleke Veluwe deilt ze in bij wat zij neump 't ''Gelders-Euverijssels''<ref name=daan>[[:Plaetje:Dutch-dialects.png]]</ref>.

De oorsproonkelikeoorsproonkeleke lang klinkers ''ee'' en ''oo'' zien in de Oos-Veluwese dialekte euver 't algemein geëvolueerd nao de geslote variante ''ie'' en ''oe'': me huurt gemeinlik ''niet'' en ''goed'' veur ''neet'' en ''good''. In e paar plaotse in 't noorde huurt me de oostelikoostelek aondoende variante ''neet'' en ''good'' wel, dit gelt trouwes ouch veur Nunspeet, in 't Wes-Veluws taolgebeed.

De klaanke ''ii'' en ''uu'' zien neet tot diftonge gewore: ''ies'' en ''huus'' zien in alle Oos-Veluwse dialekte de einege vörm. Sommege wäörd mèt 'n Aajdgermaanse ''û'' höbbe in de mieste Oos-Veluwse dialekte nog 'n ''oe''. Zoe zeet me ''moes'', zjus wie in 't Limburgs. Allein aon de aw Zuiderzeekös is 't in al gevalle 'n ''uu''-klaank (dus ''huus'' en ''muus''). Ouch de umlaut in de ''aa'' ''oo'' trejje op in alle gevalle boe dat ouch in ander oostelikeoosteleke dialekte gebäört. "Kies" is ''kees'' (tegeneuver Hollands ''kaas'') en "greun" is ''gruun'' of ''greun'' (tegeneuver westelikwestelek "groen"). Zjus wie in 't Limburgs, meh anders es in 't Wes-Veluws en 't Nederlands, kint 't Oos-Veluws nog twie soorte lang <i>aa</i>'s. De etymologische lang ''aa'' in ''sjaop'' klink hei es ''ao'': ''schaop'' of ''sjaop''; de verlengde ''aa'' klink hei es ''aa'': ''water'' (tegeneuver Wes-Veluws ''waoter'').

De Nedersaksische klaankcombinaties ''old'' en ''olt'' zien op de westelikewesteleke Veluwe behawwe gebleve, en neet in ''oud'' en ''out'' veranderd. De wesgrens vaan dat versjijnsel löp gliek mèt de grens tösse 't Oos- en Wes-Veluws. Me zeet op de oostelikeoosteleke Veluwe dus ''hollen'' "hawwe", ''old'' "aajd" en ''gold'' "goud". Veur Apeldoorn weurt evels zoewel ''hout'' es ''holt'' opgeteikend.

't Miervoud vaan wèrkwäörd in de tegewaordegen tied ligk get gecompliceerd. Op de westelikewesteleke Veluwe kint me 't [[einheidsmiervoud]] op ''-en'' (''wiej'', ''jiej'', ''juliej'', ''ziej warek'''en'''''). Dit kump ouch nog veur in de gemeintes Elburg en Oldebroek. In 't Salland en in d'n Achterhook hiers 't gewoen Nedersaksisch miervoud op ''-t'' (''wiej'', ''iej'', ''ziej warek'''t'''''). Dit lèste kump op e groet deil vaan de oostelikeoosteleke Veluwe ouch veur, in eder geval in [[Epe]], [[Heerde]] en [[Vaassen]] en de direkte umgeving. Veur de res vaan de Oos-Veluwe sjijnt te gelle, tot me in de ierste persoen miervoud 'nen oetgaank op ''-en'' kint, en in de twiede en daarde persoen op ''-t'': ''wie wareken, iele warekt, zie warekt''. Dit kump nörges anders veur. Dit is de situatie wie ze gegeve weurt door de [[Reeks Nederlandse Dialektatlassen]]. Ander bronne spreke dit tege en geve veur de ganse Oos-Veluwe 'n einheidsmiervoud op ''-t''.