Ardenne: Versjèl tösje versies

De Ardenne zeunt d'r westelèke oetleuper van 'n [[massief]] va [[lèjsjtèè]] oeë ooch de, ten ooste van de Ardenne in [[Duutsjlaand]] gelaege berg van d'r [[Eifel]], dèèl va oetmake.

't Gèft 'n hoeëgerhoëger en 'n lieëgerliëger dèèl van de Ardenne. De Hoeëg Ardenne liegke in 't noord-ooste; hie vindt me ooch de hoeëgste toppe, bies wiet över de zèshoonderd meter. D'r [[Signal de Botrange]] opóp 't [[Hoeëg Ven]] (694 meter) is 't hoeëgste peunt van de Ardenne en daomèt 't hoeëgste peunt van 't Belsj. Daonao keumt de [[Baraque de Friture]] mèt 652 meter.<br>

De Lieëg Ardenne liegke in 't zuud-weste, in het zuide van de provincies HenegouwenHenegouwe, Name en Luxemburg, es wie ooch in 't aangrenzende Fraankrijk. De heuvelshövels zeunt neet hoeëgerhoëger wie vijfhonderdvijfhónderd meter.

D'r aafsjtand van de zieë en 't reliëf haant invloed opóp 't [[klimatologie|klimaat]]. De Ardenne zeunt de örsjte hindernis väör buje die vanaaf de zieë kaome en dat makt dat 't in de Ardenne väöl raeëgentraëgent. Dör de huuëgde is 't zoe-wie-zoe get kaower en in sjtreng weentere kan fleenk get sjnieë valle. D'r zeunt da ooch volopvólóp mäögelekhede umöm an [[sjport|weentersjport]] te doeë, zoewie ''langlaufe'' an de Botrange.

De Ardenne zeunt oetgesjtrèkd en diek bebösjd en zeunt daodör 'ne aantrèkkeleke en zeldzame biotoop vör wil dere, zoewie [[weeld vaerke|wil vaerke]], [[hert|herte]], [[roofvaogel|roofväögel]] en [[katte|lynxe]]. Ooch hie zeunt [[bever|bevers]] oetgezat, mae d'r zowwezówwe d'r ooch oet d'r Duutsje [[Eifel]] geëmigreerd zieë. De Ardenne en d'r Eifel sjteunt mèt-èè in verbinding en vörme 'n grensöversjrèjjende ecologische verbindingszoneverbeendingszone.

Väöl klèng baeëke oontsjpringeóntsjpringe in de Ardenne, wie de [[Amel]], de [[Ourthe]] en de [[Semois]]. In 'n aantal daovan zeunt [[sjtuwmeer|sjtuwmere]] aa-gelach, zowiezoewie bie [[Eupe]] en [[Robertville]].

Ooch haat 't väöl [[grotgrót]]te in de Ardenne, die in de [[kriet|kalksjtèèlaog]] zeunt oontsjtandeóntsjtande. De [[dröppelsjtèè]]grottegrótte zeunt 'n [[karstversjiensel]]. Bie 't plaetsjke [[Han-sur-Lesse]] haat 't reveerke de [[Lesse]], dat gedeeltelijk oondergroondsóndergrónds löpt, e grottesjtelselgróttesjtelsel doeë oontsjtoeëóntsjtoeë.

In [[Spy]] zeunt al in ded'r 19de ieëw [[fossielfóssiel|fossielefóssiele]] reste voonde va prehistorische mènsjeleke aanwezighèèd. 't GongGóng hie umöm d'r [[Neandertaler]].

De Ardenne zeunt dör 't grillig reliëf, d'r äörme groond en de gebrekkige infrastructuur dun bevolktbevólkt blaeve. Allèng an d'r raand haat 't ènnige groeëtegroëte sjtaej, wie [[Luuk]] en [[Name]]. De ottobaanóttóaan va Brussel nao Luxemburg haat biegedrage an de oontsjletingóntsjleting van 't gebied en d'r koms va nuuj bedrieve. In 't grensgebied met [[Luxemburg (land)|'t Groeët-Hertogdom Luxemburg]] nèmt de bevolkingbevólking toe dör migratie vanoet Luxemburg, umdatömdat de hoezer godkopergódkoper zeunt.

De Ardense hoezer zeunt dèk geboewd mèt natuursjtèè aafkomstèg va lokaal sjtèèkoele of carriére, wat de karaktere van de dörpkes tekent. Van aodsher wert [[blowwe sjtèè]] oet Ardenner groeves gewonnegewónne; huutsedaag lieëvert d'r sjtrieëk 'n 20% van d'r Belzje blowwe sjtèè. Ooch [[lèjsjtèè]], dat mètstens es daakbedèkking of vloersjtèè gebroekd wert, is 'ne bekaande Ardenner sjtèè.

In de naodaag van d'r [[Twiede Wereldoorlog|Twieëde Waeltkrèèg]] is d'r hevig gevochtegevóchte in dit gebied. AanAn het't èng vanva [[1944]] doge de [[Duutsjlaand|Duutsjers]] 'ne lètste groeëtegroëte aanval taege de [[geallieerde]], 't bekaande [[ArdenneroffensiefArdenneróffensief]], oeëbieoëbie m.n. dör de geallieerde väöl besjadiginge waoërte aa-gerich.

In de Ardenne wert mètstens [[Fraans]] gekald, behalve in utersjte ooste, in d'r [[Duutsjtalige Gemeensjap|BelgischeBelzje Eifel]] en 't dèèl dat bie 't [[Luxemburg (land)|Grooëthertogdom Luxemburg]] huurt oeë respectievelek väöral 't [[Duutsj]] en 't [[Letzeburgs]] of [[Luxemburgs]] gekald wert. 't Luxemburgs haat in de lètste tieën jaor 'n enorm oontwikkelingóntwikkeling dörgemakd. Van 'n marginaal dialect is 't oontwikkeldóntwikkeld nao 'n officieel laandstaal.

D'r kalkstjèè dae v'r in de Ardenne aa-treffe is in 'n zieë oontsjtandeóntsjtande. OngeveerÓngeveer 400 miljoeën jaor gelaeje botsdebótsde de continentecóntinente [[Laurentië]] en [[Baltica]] mèt-èè, oeë-bie berg oontstongeóntstónge. Dis berg erodeerdeeródeerde langzaamaa bies dat zoe'n 250 miljoeën jaor gelaeje bij de vörming va [[Pangaea]], 't [[Afrika]] va huutsedaag, zich taege 't [[Europa]] van huuj drökde en d'r nuuj berg oontsjtongeóntsjtónge. Wie [[Pangaea]] langzaamaa oet-èè vool en Noord-[[Amerika]] nao 't weste aafdreef, oontstongóntstóng opnuujópnuuj 'n zieë en kome de Ardenne väör 'n dèèl wer oonder water te liegke, oeë-noa de berg wer flotflót erodeerdeeródeerde. 't Gebied waoërd wer umhooëgömhooëg geduujd dördat [[Afrika]] zich laangzem mae zieëker taege [[Europa]] aandrukde. Bie 't versjmaelte van 't [[Iberisch Sjiereiland]] en de [[Adriatische plaat]] mèt [[Europa]] ontstongeóntstónge de [[Pyreneje]] en de [[Alpe]]. Behalve de vörming van dis berg makde 't achterliggende laand 'ne geologische wipwap mèt: in 't verlengde van de Alpe en Pyreneje waoërte de Ardenne en de Eifel mèt umhoeëgeömhoeëg gehaeve. 't Noord-weste en weste, mèt oó.m. 't [[Nederland]] en [[Vlaandere]] va huuj, kome daodäör lieger te liegke. Wat opóp zieng beurt wer de [[Noordzieë]] tuttöt gevolg how.

== BronneBrónne ==