Zuidweshooks
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Zuidweshooks, ouch wel Zuidhooks (otoniem Súd(west)hoeks, Standaardfries Súd(west)hoeksk) is eint vaan de drei of veer groete dialekte vaan 't Westerlauwers Fries, neve Kleifries, Woudfries en eventueel Noordhooks. 't Weurt gesproke grof-eweg bezuie en tösse de Friese Mere, mèt oetluipers nao 't noorde. Vaan alleveer de groete Friese dialekte wiek 't Zuidweshooks nog 't mieste aof, al kump de oonderling verstoonbaarheid noets in gevier. In 2004 gaof 't zoe'n 54.000 lui in Friesland die Zuidweshooks spraoke; daobij kump nog 'n oonbekind aontal sprekers boete Friesland.
In 't stedsje Hindeloopen weurt e gans eige dialek gesproke, 't Hindeloopers. Dit versjèlt wel zier sterk vaan 't aander Fries en is daodoor neet zoemer veur aander Frieze te verstoon. 't Hindeloopers weurt daan ouch neet tot 't Zuidweshooks gerekend.
Kinmerke bewirk
't Opvallendste aon 't Zuidweshooks is tot 't de nuier breking neet heet doorgeveurd. Dees taolveraandering, die in de negentienden iew (zoeget vaanaof 1820) plaotsvoont, zörgde in 't Klei- en Woudfries deveur tot diftonge mèt 'ne naoslaag veraanderde in stijgende diftonge wienie ze door 'nen oonbeklemtoende syllaab weure gevolg (en nog in e paar aander gevalle). In 't Zuidweshooks bleve die klaank oonveraanderd, of ze verlore hunne naoslaag. De twieklaanke oa /wa/ en uo /wo/ veraandere, wienie gevolg door 'nen echte consonant, in 'n bekaans-ope geroonde veurklinker [œ]. Es gevolg daovaan vint me de volgende versjèlle (oetspraok in IPA en in aongepasde Friese spèlling):
| woord | Standaardfriese oetspraok | Zuidweshookse oetspraak | ||
|---|---|---|---|---|
| eart 'ert' | [jɛt] | "jet" | [ɛt] | "et" |
| stiennen 'stein (mv.)' | ['stjɪnən] | "stjinnen" | ['stinən] | "stinen" |
| boadskip 'kemissie' | ['bṷɑtskɪp] | "bwatskip" | ['bɔtskɪp] | "bòtskip" |
| skoalle 'sjaol' | ['skṷɑlə] | "skwalle" | [skœl(lə)] | "skul(le)" |
| moaier 'sjoender' | ['mṷa:iər] | "mwaajer" | [mo:iər] | "moajer" |
| fuotten 'veuj' | ['fṷotǝn] | "fwotten" | ['fœtən] | "futten" |
| borduerje 'crochere' | [bɔr'djœrjə] | "bòrdjurje" | [bɔr'dy.ərjə] | "bòrdúërje" |
Umtot de nuier breking, op de veraandering oe > uo nao, in de Friese spèlling neet weure oetgesjreve, valle neet alle versjèlle eve sterk op. De klaank [œ] deit dat evels wel; e bekind sjibbolet is wuttels veur woartels ('wortele'). Deze klaank heet ouch 'ne lange variant [œ:], dee in 't aander Fries gaaroet neet veurkump boare 'kater' weurt oetgesproke wie böare ['bœ:rə].
Ouch e belaankriek versjèl is tot 't dialek mer beperkde consonantclusters touwliet. Es gevolg heivaan weure ouch de gevolge vaan de awwer breking (die al in 't Aajdfries heet plaotsgevoonde) minder dudelek. 't Woord rjocht 'rech' weurt oetgesproke wie [rœxt] of [ryxt] (verfriesde spèlling: rucht en rúcht), ljocht 'leech' wie locht, Ljouwert 'Leeuwarden' wie ['laṷwət] (Lauwet). Ouch kinne de aw vallende diftonge nog wel ins aofwiekend weure behandeld: ljeawer 'liever', in 't Standaardfries oetgesproke wie ['ljɛʋɛr], heet in 't Zuidweshooks neve de verwachde realisatie [lɛ.ṷwər] ouch de variant [laṷwər] (lauwer).
Es gevolg vaan Hollandsen invlood klink de Friese û [u] veur dentaol consonante wie ú [y]: tegeneuver Standaardfries fûst steit 't Zuidweshooks fúst.
't Gief nog mie oonregelmaotege klaankveraanderinge in 't Zuidweshooks, die trop wieze tot dit gebeed vreuger 'n groeter intern variatie kós. 't Fries net 'neet' klink hei wie nit, nat of naat (dat lèste kump ouch veur in 't Hindeloopers), bern 'keend/kinder' klink wie ban of bon en in plaots vaan rinne 'loupe' en sinne 'zon' zeet me ronne respectievelek sonne.
In tegestèlling tot de versjèlle tösse 't Klei- en Woudfries weure de variante oet 't Zuidweshooks in de Friese standaardtaol neet geaccepteerd. 'n Zuidweshoker moot dus wienie heer zien taol sjrijf fûst, net en sinne spèlle, ouch al zeet heer fúst, naat en sonne.
Intern variatie bewirk
Wie heibove dujelek weurt, bestoon in 't Zuidweshooks diverse oetspraokvariante nevenein (beveurbeeld nit, nat naat). Zoe'n variante zien dèks evels lesteg te beperke tot ei dörp: ze kinne binne dezelfde gemeinsjap nevenein veurkoume. 't Insegs ech subdialek is 't zoegeneump Lemsterlands. Dit weurt gesproke in e deil vaan de aw gemeinte Lemsterland, en wel de dörper oostelek vaan de hoofplaots Lemmer. Dit gebeed heet door de iewe heer 'ne groeten invlood vaan 't Stellingwerfs gekind, zoewel door de kortbijheid vaan de gemeinte Weststellingwerf es door de vesteging vaan veenwèrkers oet Giethoorn. Zoedoende sprik me hei de g- aon 't begin vaan e woord es [x] oet, en neet es [g] wie in alle aander Westerlauwerse dialekte. 'n Aander kinmerk is tot me dao habbe in plaots vaan hawwe 'höbbe' zeet.