Mouillering
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Mouillering (lètterlek 'vernating', 'bevochteging') is 't palataol oetspreke vaan oersprunkelek dentaol of alveolair consonante. 't Kump oonder mie veur in versjèllende Midde-Limbörgse dialekte.
Effek bewirk
't Effek vaan mouillering is in princiep tot de oersprunkeleke /d/ verandert in [ɟ] (in veurbeelder gesjreve <dj>), de /t/ in [c] (gesjreve <tj>) en de /n/ in [ɲ] (gesjreve <nj>). In väöl gevalle zalle de clusters nd en nt in nj verandere in plaots vaan ndj resp. ntj; me zeet daan tot de d of t 'in de n zit'. In zeker gevalle kin ouch de -d- (midde in e woord dus) tot allein -j- weure.
De neiging tot mouillering is 't sterkste in de clusters -nd(-) en -nt(-), meh kump ouch daoboete genoog veur, wie direk oonder zal blieke.
Veurkoume in de Limbörgse dialekte bewirk
In 't Limbörgs taolgebeed begint 't gebeed vaan de mouillering in 't noorde bij 't Wieërtlandj, langs Helje en umgeving en daan bij De Ruiver bovelaanks (dus gein mouillering in Tegele en Belvend!). Daan löp 't gebeed nao 't zuie langs de Maos; de wij umgeving vaan Remunj en Wieërt kint mouillering, wie ouch de umgeving vaan Zitterd. Oonder Gelaen löp de zuidgrens vaan 't mouilleringsgebeed. In 't gehuch Wintjhage kump de mouillering evels ouch, gans geïsoleerd veur. Boete Nederlands groondgebeed is mouillering ouch volop te hure in 't Belsj, en wel aon de Maoskant (Maaskantj), zoewie in Duitsland, oonder mie in de Zelfkantj. Grof-eweg kint me zègke tot de volgende subgróppe vaan Limbörgse dialekte mouillere: Wiërtlandjs, Häörs, Centraal-Maaslands, Noordoos-Limbörgs en e deil vaan 't Zuidoos-Limbörgs. Ouch 't AGL gebruuk mouillering.
De dialekte die neet mouillere doen soms in plaots daovaan aon gutturalisering: de clusters [nd] en [nt] weure respectievelek [ŋ] en [ŋk]. Dit is 't geval in Tegele, Belvend en umgeving, zoewie in de plaotse vaan Parksjtad Limburg, en in sommege gevalle (tösse klinkers in) ouch in bekans gans 't Heuvelland (kind > kink in beveurbeeld Tegele meh neet in beveurbeeld Valkeberg; kinder > kinger in allebei). Nao 'nen achterklinker kump dit in sómmige gevalle zelfs tot in 't mouilleringsgebeed veur: ónger veur *ónjer. In noordeleke en westeleke dialekte blieve zoe'n clusters oongeaffecteerd (Venloos en Mestreech kinder blijf kinder), mer ouch in sommege gevalle bij d'n umlaut, wie in 't Mofers: ónger en ungelste ("oonderste") tege unjere ("laote zakke"), en zónger tege oetzunjering.
In de dialekte roondum Häör en Bieëgdje, en ouch in Brach, weure ouch bepaolde s-klaanke gemouilleerd, wie in gewaesj en hem pasj de sjoon neet mieër. In 't Mofers kump dit evel allein veur bie verkleinweurd, wie kesjke, fietsjke en bieësjke ('t miervaajd is hei gewoen kes, fietse en bieëster zoonder mouillering).
Riekwijdte in de Limbörgse dialekte bewirk
Neet alle Limbörgse dialekte mouillere eveväöl of op dezelfde meneer. Alle dialekte oet 't geneump gebeed doen dit evels wel in de clusters nd en nt, zoetot:
- hónd > hóndj; kind > kèndj, kindj
- hun (<Middellimbörgs hunde) ~ hunj
In gevalle boe de d zouw blieve stoon in aander dialekte, kin zoewel nj es ndj koume:
- kinder > kinjer/kènjer, soms kindjer/kèndjer
In bepaolde dialekte kin mouillering ouch optrejje op plaotse boe geine n in 't speul is, beveurbeeld nao 'n l:
- helde > helje (plaotsnaom) of heldje
In 't Wieërtlands en 't Echterlands trejt mouillering ouch op in d'n oetgaank veur de derde persoen inkelvoud en twiede persoen miervoud, in de verleien tied en op 't voltoejd deilwoord. Dao moot bij weure aongeteikend tot 't Wieërtlands gaaroet gein t-deletie heet, en 't Echterlands mer beperk. De -tj/-dj kump dao dus op plaotse boe väöl aander dialekte ze zouwe weglaote. Zoe kin me hure:
- hae maaktj
- gee(r) stoptj
- vee(r) völdje
- gemaakdj, gestopdj, gevöldj
De einegste plaots boe mouillering ech noets veurkump, is aon 't begin vaan 't woord, behauve in samestèllinge wie handjdook, wat weurt oetgesproke es hanj-djook /hɑ́ɲɟò:k/.
Boete 't Limbörgs taolgebeed bewirk
Mouillering kump wijer veur in Zuid-Braobantse dialekte (boe-oonder vreuger 't Brussels, meh allein in d'n tóngval vaan de Marolle). 'nen Aonzat is ouch te hure in de Hollandse dialekte in en (in 'ne groete krink) um Amsterdam, boe alveolaire oonder groete spanning weure oetgesproke.
Ouch boete 't Nederlands taolgebeed kump mouillering veur, zoe geuf 't in Scandinavië versjèllende vörm vaan mouillering (meistal aangegeve es "palatalisering"):
- Allein bij alveolair sonorante gevolg door 'nen aanderen alveolaire klaank (vergeliekbaar mèt de meiste Limbörgse dialekte), wie in 't Noors Hol: sendt [sɛɲc].
- Bij alle alveolair sonorante, wiedverbreid euver gaans Scandinavië, beveurbeeld gaans Noord-Noorwege, groete deile van Zweeds-Finland, Jutland en Zuid-Denemarke: [maɲ] "maan", [saɲ] veur zoewel sand "zaand" es sann "woer".
- Heivaan is de doorgeveurde vörm die wat weurt gebroek in Vendsyssel, in 't uterste noorde vaan Jutland, woebij de [ɲ]-klaank volledig weurt gepalataliseerd tot 'n [j]: Jylland [jylaj].
Sjibbolette bewirk
Vaan dees eigenaardegheid zien versjèllende sjibbolette gemaak, die de Midde-Limbörgers bespotte, wie In Remunj loupe de hunj mit de kunj euver de grunj. Dit weurt daan dèks gecontrasteerd mèt de gutturalisering in 't Heuvelland: In Bung loupe de hung mèt de kung euver de grung.