Kesjtièl van Borgharen
- Dit artikel is gesjreve in 't Gelaens. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Hares, es te dit dialek sjpriks.
Kesjtièl Borgharen (of Haare) is 'n kesjtièl gelaege in ‘t gelieknamige dörp Borgharen aan de noordkantj van Mesjtreech. De locatie aan de Maas is gein toeval, want in de vreuge Middelieëwe waas op dit puntj 'n gooj meugelikheid gebaoje óm tol te heffe op 't sjeepvaartverkjeir van en nao Mesjtreech.
Naamgaeving bewirk
De naam van 't kesjtièl is aafgeleid van de femielie Haeren, de boewers van wat aens 't begin waas van 't hujige kesjtièl. Dees femielie haet höäre naam op höär beurt óntlieënd aan de godin Hariassa die in de Romeinse tied woort verieërd aan de oevers van de Maas. 't Kesjtièl is in vreugere tieje ouch ónger de naam Ophaere bekènd gewaes. 't Dörp Borgharen is nao 't kesjtièl geneump.
Besjrieving van 't kesjtièl bewirk
't Hujige kesjtièl is 'n gehieël ómgracht complex mèt es middevlögel 'n 17e-ieëws haufróndj hoofgeboew in barokke sjteil, geflankeerd door twei veerkantje taores. Op jeder van dees taores sjluut 'nne lange ziegaevel aan, dae gebruuk wird es deensvlögel. De basis van 't hoofdgeboew is 'nne 12e-ieëwse veerkantje woontaore mèt 'n in de 13e ieëw toegevoogde sjildmoer. De óngerboew, kelders en de hauf-rónje ringmoer gemaak oet breuksjtein zint es restante nog dudelik herkènbaar in 't hujige kesjtièl. 't Hoofgeboew kreeg in 1785 'n, mèt 'n mergelbekleijing oetgeveurd classicisties uterlik en woort veurzeen van 'n hèlsjteine bordes mèt 'nne döbbele trap. In 't balkónhèk zint de waopes van de femielies De Rosen en Van Buel verwirkt. De zwaore paviljoentaores en de lieëgere deensvlögels zint in Maaslandjse renaissance sjteil opgetrokke.
Inwendig zint 'n aantal in Lodewijk XVI-sjteil ingerichte kamers; de ovaal Blauw kamer, de Roze Kamer es aetzaal, 'n Chinese kamer mèt sjilderinge, 'n Chambre Romaine mèt pseudo-Pompeiaanse sjilderinge en de Grande Salon mèt sjilderinge van de Lovinfosse. Verder is d’r ein neogotisch ingerichde archiefkamer en eine Lodewijk XV-sjteil balustertrap in de hal.
Bie 't kesjtièl ligke nog 'n kesjtièlhoeve oet de laat 17e-ieëw en, aan 't begin van de oprit 'n paortgeboew mèt helmdaak en 'nne ronje traptaore, óntworpe door P.J.H. Cuypers en oetgeveurd in neorenaissance sjteil. Róndj 't kesjtièl is 'nne haof in vreuge landjsjapssjteil, aangelag in 1790. De breij grach woort gevoed door de Canjelbaek.
De vreuge gesjiedenis bewirk
Toen 't Karolingische Riek van Karel de Groate nao ziene dwoad (28 jannewarie 814) oet mekaar begoosj te valle, waas d’r al sjprake van 'n ieësjte vèrmelding van Borgharen. In daen tied maakde de Noormanne de ómgaeving van Mesjtreech ónveilig, wat 'n raeje waas óm dees sjtad te gaon besjerme door in de omgaeving 'n aantal verdedigingswerke te boewe. Zwao woort eindj neugende ieëw, op 'n sjtrategies punt aan de Maas, de verdedigingstaore van Borgharen geboewd in de vörm van 'nne veerkantje, versjterkte taore, 'nne "Donjon". Deze taore waas toen in 't bezit van de hieëre van Valkeberg en besjermde de wesgrens van hun hieërlikheid en beheersjde de toegank tot Mesjtreech. Zie beneumpden de Ridders van Haere es hun lieënmèn en es vaste bewoners van 't kesjtièl heve zie names de hieëre van Valkeberg tolgeldje aan passerende hanjelaere en sjepe op de Maas. Toen de tolgeldje ummer mèr hwoager woorte en de ridders zelfs euverginge tot berouvinge, woort d’r ingegrepe door de prins-bisjop van Luuk Adolf van der Marck. Hae sjtuurde 'n leger op sjtraofexpeditie nao Borgharen. 't Kesjtièl woort verwoes en in brandj gesjtaoke. Alle bewoners kaome óm in de brennende puunhoape. Allein eine van de bedeende wis te óntkóme door in 't Frans de soldaote d’r van te euvertuige dat hae in opdrach van de prinsbisjop zien bed oet 't kesjtièl moosj weghaole.
De late gesjiedenis bewirk
De nuuje eigenaer woort de hertog van Brabant. Nao ènnige jaore goof hae 't kesjtièl weer in lieën aan de femielie van Haeren naodat ze weer door de hertog in genade ware aangenóme. 't Kesjtièl woort weer opnuuj opgeboewd, maar woort angermaol verwoes in 1483. In 1555 woort de áw ringmoer opgehwuigd in mergelsjtein, de middetaore woort ómgeboewd tot trappehoes veur de hiejóm gelaege vertrèkke en de hooktaores woorte opgetrokke. De achtereinvolgende nuuj bewoners zörgden d’rveur dat 't kesjtièl woort oetgebreid en aangepas aan hun behoeftes en aan de moderne tied. Öndanks dat waas 't kesjtièl in 1760 behwuirlik vervalle en begoosj de toenmalige eigenaer, Baron Charles-Servais De Rosen, hieër van Repen en Engis, aan 'n grunjige restauratie en kreeg 't kesjtièl zien hujige oeterlik. In 1762 kaom De Rosen aevel te euverlieje. In 1776 woort de middetaore verlieëgd tot ónger 't nuuj mansardedaak en in 1785 kreeg de veurgevel zien neoclassicisties uterlik. Hiejin haej de beroemde architect Mathias Soiron 'n belangrieke handj. In 1855 woort door Baron Selys Longchamps de renevasie en verfraajing van 't kesjtièl voltwoajd en veurzeen van 't hujige paortgeboew.
Daonao zint 'r nog nauweliks graote verangeringe aan 't kesjtièl doorgeveurd en verleep de gesjiedenis van 't kesjtièl aanmerkelik röstiger dan in de middelieëwe.
Bewoners bewirk
De bewoners en boewers van 't ieësjte kesjtièl in de middelieëwe ware de ridders van Haeren. De femielie van Haeren haej 'n haog aanzeen in de ómgaeving. Graaf Jan Hoen van Hoensbroeck trouwde mèt ‘n dochter van van Haeren en zie sjónken op hun beurt aan hun dochter 'n kesjtièl dat kesjtièl Haeren woort geneump. De naam van de ridders van Haeren bleef aevel verbóndje aan Borgharen tot hun kleindochter trouwde mèt ènne Arnold van Hamal van Elderen, bevrundj mèt de hertog van Brabant. Mede hiedoor en op zien insjpraak woort 't riddergood verheve tot 'n hieërlikheid. Door vererving kaom 't kesjtièl in bezit van de gereformeerde Herman Scheiffart van Merode. Nao beëindiging van de Tachtigjaorige Aorlog woort Borgharen dan ouch aan de Verenigde Provinciën toebedeild en woort de kirk van Borgharen protesjtants. De plaatselike bevolking naom dit aevel neet en de kirk moosj 't óntgelde. Pas nao de Franse Invál in de Nederlanden in 1672 woort Borgharen weer katholiek en kaome d’r nuuj hieëre in Borgharen. De ieësjte waas de femielie Philibert Van Isendorn à Blois. Deze Philibert euverleej in 1667 en ligk mèt 'n aantal angere femielielede in de graafkelder van Borgharen, wodoor zie blievende bewoners van 't kesjtièl zint. Van de beije femielies Isendorn à Blois en De Agris is in de toegangsbrök 'n sjtein ingemetseld mèt dao-op de femieliewaopes.
De volgende femielies ware Van der Heyden à Blisia 1680 tot 1732, De Rosen tot 1850, vicomte de Brigode de Kemlandt, Michael Fedinand de Sélys Lonchamps tot 1911, vervolges weer De Rosen (door huwelijk mèt 'n dochter van Lonchamps) en tensjlotte baron De Moffarts tot 1953.
't Heden bewirk
In 1953 woort 't kesjtièl eigedom van de Amsterdamse hoteleigenaer de Cocq. Tegewoordig is ‘t kesjtièl Borgharenn in bezit van de hieër H. Veenhuizen, 'nne antiquair en restaurateur, en zien echgenote E.J. van Paeschen. Zie gólje 't ernstig verwaarloosde kesjtièl in 1975 en redden 't van de óngergank. 't Interieur haej enorm geleje ónger vóch en 't verval. Veenhuizen trók de sjtoute sjön aan en begoosj aan 'n laeveswerk. 't Kesjtièl kreeg zien áw glorie volledig trök mèt behoud van alle Lodewijk sjteilelemente. Hae verhuurde 'n aantal kamers aan toeriste.
Ènnige jaore geleje woort de sjpits van de rechter hooktaore verinneweert door blikseminsjlaag.
Momenteel (2008) sjteit 't kesjtièl te koup veur 6,5 miljoen euro.
Externe link bewirk
Bron bewirk
- Euverzètting artikel Wiki-nl.