Amazone (revier)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Amazone (Spaons/Portugees (Río/Rio) Amazonas) is 'n lang revier in Zuid-Amerika. De eigeleke Amazone ('t stroumgebeed wat dee naom dreug) struimp allein door Peru en Brazilië, meh zijreviere oontspringe in diverse aander len, wie Venezuela, Colombia, Ecuador en Bolivia. Zoedoende ligk e groet deil vaan 't continent in 't bassin vaan de Amazone. De Amazone weurt geveujd door smeltwater in de oosteleke Andes, meh veural door euvervleujeg regewater in de res vaan zie bassin, wat e vochteg tropisch klimaot kint. Es gevolg heivaan kint de Amazone e gemiddeld debiet vaan 209.000 m³/s, boemèt ze mèt groete veursprunk de krachtegste revier op Eerd is. Nao recint oonderzeuk heet me de lèngde (vaan de wiedste bron nao de reviermoond) vasgestèld op 6.992 km; heimèt zouw ze ouch de laangste revier op de wereld zien. 't Amazonegebeed besteit anno 2016 nog ummertouw gooddeils oet tropisch bos; 't is de rieksten habitat op Eerd mèt 'n oongeluifeleke biodiversiteit. Toch vint me in 't gebeed ouch väöl minseleke bewoening, die löp vaan geïsoleerde indiaonestamme tot de miljoenestad Manaus.
Minseleke historie bewirk
De Amerika's, zeker Zuid-Amerika, woorte rillatief laat door de mins gekoloniseerd. Oonumstrejje archeologische voondste goon mer trök tot hoegoet 5500 v.Chr. Vaanaof deen tied bestoont 't Amazonegebeed veur 'n aonzeenlek deil oet landbouwgroond, dee later weer in bos zouw veraandere wie de volker hei oetstorve, ewegtrokke of weer euvergonge op e jeger-verzaomelersbestoon. Gaans get later, vaanaof oongeveer 1000 v.Chr., kaom hei de Marajoaracultuur op, geneump nao 't eiland Marajó in d'n Amazonedelta. Op 't memint vaan Europese oontdèkking sjat me tot zoe'n 3 miljoen lui direk aon de Amazone woende. De Marajoaracultuur stoont op dat memint nog in bleuj; ze heet väöl te lije gehad oonder de Europese kolonisatie en de krenkdes die dees lui mètnaome. In de boveluip vaan de Amazone, in 't grensgebeed vaan Ecuador en Peru, leefde de Jivaro's, 'n oorlogszöchteg volk beröch um zien koppesnelders. De inheimse volker hadde versjèllende naome veur de revier of deile daovaan; sommege zien nog in gebruuk in inheimse taole (Quechua, Guaraní) of zelfs in 't Spaons daan wel Portugees.
De ierste Europeaone die de revier aondege waore Spanjole. In 1500 woort ze oontdèk op 'n expeditie oonder Vicente Yáñez Pinzón. Wie gebrukelek in deen tied neumde heer de revier nao 'n heilege: Río Santa María del Mar Dulce, 'H. Maria-revier vaan de Zeute Zie'. De touwveuging verwijs nao 't water, wat boete de reviermoond nog kilometers laank zeut is: door 't enorm debiet kump dao in ierste instantie mer e klei bitteke zaajt ziewater bij. Ouch de wijer verkinning vaan de revier kaom op naom vaan de Spanjole. Vaanaof 1541 dege Gonzalo Pizarro en Francisco de Orellana diverse expedities vaanoet Quito in oosteleke riechting. Veural d'Orellana heel ziech intensief mèt de oontdèkkingsreize bezeg, boe-op me hoopde El Dorado (de gouwe stad) en La Canela ('t kaneeldal) te vinde. Heer storf in 1546 in d'n Amazonedelta en nao häöm góng de revier 'nen tiedlaank Río de Orellana heite. Toch heet heer ouch veur d'n huiege naom gezörg: oonder d'n indrök vaan de gooddeils vrouweleke inheimse krijgers die häöm aonvele mós 'r aon de legendarische Amazones dinke.
In de loup vaan de zèstienden iew woort 't land roontelum d'n Amazonemoond gekoloniseerd door Portugeze en oontstoont hei Brazilië. Pas rillatief laat evels reisde ze ouch wijer de revier op. Pedro Teixeira begós in 1637 aon 'n expeditie, weer vaanoet Quito, bandeirante António Raposo Tavares deeg tösse 1648 en 1652 'n expeditie euver land vaanoet São Paulo tot aon de Amazone. In dezen iew waoren 't dèks de jezuïete die hei, wie in aander deile vaan 't Zuid-Amerikaans binneland, veur de missie gónge woene, dörpkes stiechde en leefde in gemeinsjappe die gooddeils oonaofhenkelek waore vaan 't koloniaol bewind. De veurtaol in 't Amazonegebeed woort de noordeleke variant vaan de lingua geral (Klassiek Tupi). Vaanaof midde achtienden iew kaom dao veraandering in en kaom ouch 't Amazonegebeed oonder inger controle.
Ouch in d'n achtienden begóste wetensjappers ziech veur de Amazone te intrèssere. De Fransoos Charles Marie de La Condamine maakde de ierste kaart vaan de revier door t'r plaotse op de stare te navigere. Väöl bekinder en belaankrieker woort de Pruus Alexander von Humboldt, dee tösse 1799 en 1804 groete deile vaan de Amerika's oonderzoch en talloes nui plante besjreef. De bevolking vaan 't Amazonegebeed waor in dezen tied nog klein. Groetste stad waor Pará (noe Belém), kortbij de reviermoond, mèt hoegoet 12.000 lui; Manaus (daan nog gesjreve es Manáus) waor e dörp vaan tösse de 1.000 en 1.500 inwoeners. In 1852 evels woort, in opdrach vaan keizer Peter II, 'n stoumbootcompagnie opgeriech die de Amazone op mós goon vare. Dit maakde verkier vaan persone en dinger in groete kwantiteite meugelek. De opriechting vaan de compagnie veel same mèt 'n touwnaom in de vraog nao rubber. In de viefteg jaor die volgde greujde de bevolking explosief mèt lui die hun gelök zochte in 't verbouwe, oogste en exportere vaan rubber. Manaus greujde oetindelek oet tot miljoenestad mèt e broesjend nachleve, en kaom zoe bekind te stoon es 't 'Paries vaan de trope'. Ouch woort in dit gebeed gezoch nao cacao en paranoete. Toch bleef 't groetste deil vaan 't Amazonegebeed bestoon oet oongesjonne natuur, umtot 't vijandeg klimaot neet tot groetsjaolege kolonisatie oetneujegde. Landbouw en houtindustrie concentreerde ziech mie in 't gemaotegder zuie vaan Brazilië. In 1889 had 't binneland al zoeväöl inwoeners tot me 't distrik Amazonas es apaarte staot vaan de gehandhaafde staot Pará aofsplitsde. Later kaom ouch Acre es staot bij Brazilië; dit gebeed waor eigelek aon Bolivia touwbedeild meh door de ooncontroleerbaren inloup vaan Braziliaanse koloniste stoont dit land oetindelek veur e voldoonge feit.
Nao 't ineinstorte vaan de rubberindustrie verveel 't Amazonegebeed. Väöl lui zochte e bestoon es boer en begóste 't regewoud ouch hei plat te brande. De Braziliaanse regering mós dèkser bijspringe. Um de economie te helpe woorte diverse groete otoweeg door 't regewoud aongelag, veural in Noord-Zuidriechting (verkier in oos-wesriechting geit nog ummertouw euver de revier). Dees weeg hindere 't leve in 't bos, meh vraoge ouch intensief oonderhajd. Zelfs wienie ze good weure bijgehawwe, zien ze in 't regesezoen dèks oonbegoonbaar. De keus tösse economie en ecologie lievert ouch dilemma's op bij 't bouwe vaan stouwdamme; Brazilië haolt e groet deil vaan zien energie oet waterkrach, meh 't oonderbreke vaan de natuurleke revierluip kin tot enorm versteuringe in 't ecosysteem veure.
Verluip bewirk
Umtot de Amazone ouch in ziene boveloup al weurt geveujd door e groet aontal zijrevierkes, die op diverse plaotse in de Andes oontspringe, is de perceize bron vaan de Amazone - te definiëre es de wiedstaofgelege plaots vaan de reviermoond boe noe e waterstuimke begint - 't begin vaan de Apurímac waor, gelege bij Arequipa in Peru. 't Beekske wat later in de Apurímac en nog later in de Amazone oetkump, weurt plaotselek Carhuasanta geneump. In 2014 kaome twie Amerikaanse geografe evels tot de conclusie tot de wiedste bron in 't bassin vaan de Mantaro ligk. Apurímac en Eme koume same tot de Ene, die same mèt de Perene d'n Tambo geit vörme, dee weer mèt d'n Ubamba in d'n Ayucali euvergeit.
Nog gans e stök wijer kump d'n Ayucali same mèt de Marañon, dee get noordeleker oontspringt. Op dit punt, kortbij 't dörpke Nauta in de provincie Loreto, geit me gemeinelek veur 't iers vaan Amazone spreke. Dit is ouch oongeveer 't punt boe de revier euvergeit vaan berglandsjap (de oetluipers vaan de Andes) in vlaak oerbos. De reviere numme enorm kwantiteite bergsedimint mèt, die 't water leegbroen kleure. De revier is hei al zoe krachteg en 't water zoe riek aon sediment, tot de Amazone tot aon häör munding die kleur hèlt, ouch al struime oonderweeg nog talloes reviere mèt doonker water oet 't regewoud binne. Nog op Peruaans groondgebeed, evekes nao de plaots Iquitos, kump aon de linkerkant de Napo bij de Amazone. Wijerop vörmp ze nog inkel tientalle kilometer de grens tösse Peru en Colombia, ietot ze definitief 't groondgebeed vaan Brazilië binnekump. Bij dit dreilandepunt vint me 't twielingdörp Leticia-Tabatinga, boevaan 't ierste in Colombia, 't twiede in Brazilië ligk. Oongeveer dao kump ouch, deeskier aon de rechterkant, de Javari bij de Amazone. De Braziliaone neume de Amazone in dit gedeilte dèks Solimões, 'ne naom dee gebruuk weurt veur de ganse loup vaanaof de grens tot aon Manaus.
Diverse reviere, deils nog smeltwaterreviere, ummer mie gans regereviere, koume bij de Amazone/Solimões. De belaankriekste zien de Putumayo (links; in Brazilië Içá geneump), de Japurá (links), d'n Tefé (rechs), d'n Urucu (rechs) en de Purus (rechs). Op versjèllende plaotse laanks de revier vint me dörper, meh die zien meistentied neet groet. Tefé, bij de munding vaan de gelieknaomege revier, is nog ein vaan de groetste. 't Euvergroet deil vaan 't struimgebeed besteit nog ummertouw oet oongesjonne oerwoud.
Daan kump aon de linkerkant de Rio Negro debij. Dees revier is oongeveer zoe breid wie de Amazone zelf, meh e stök minder krachteg en gans aanders gekleurd. Umtot de Rio Negro 'n echte regerevier is, die op Braziliaans groondgebeed in 't oerbos oontsprink, umvat 'r gei bergsedimint; de rillatief wienege groonddeilkes die ze mètveure zien zwart (vaandao de naom). Wie gezag vint me op dees plaots de mieljoenestad Manaus. Dit is de ierste groete stad aon de Amazone, en allewel tot 't neet de lèste is, heet me daan wel direk de groetste gezeen.
Nao dit punt oontvingk de revier nog diverse, soms zier krachtege struim wie de Madeira (rechs), de Uatamã (links), de Nhamundá (links), de Trombetas (links) en de Tapajós (rechs). Bij de lèste revier vint me de stad Santarém. In 't gedeilte tösse Manaus en Santarem vertak de revier ziech oetgebreid volges e vlechtend petroen, wat zörg veur lagunes mèt 'n zier groet aontal waterbieste. Nao Santarem is 't nog e paar hoonder kilometer tot aon de Amazonedelta. In deen delta, die diverse tiendoezende veerkante kilometers groet is, vint me talloes eilen, boevaan 't groetste 't eiland Marajó is. Dat eiland is neet zier diechbevolk, umtot 't euver alle reviere lesteg te bereike is. Aon de rand vaan d'n delta vint me de middelgroete stad Macapá (noorde) en de groete stad Belém (zuie). D'n delta weurt extra groet en krachteg doortot hei nog de Xingu (rechs) en de Tocantins instruime. De lèste revier dreug neet mie direk aon de loup vaan de Amazone bij, meh späölt wel 'n groete rol in de vörming vaan 't deltagebeed.
Op Braziliaans groondgebeed deit de Amazone achterein de staote Amazonas, Pará en Amapá aon; de lèste staot ligk allein aon de linkerkant vaan de revier.
Debiet bewirk
't Gemiddeld debiet vaan de Amazone bij häöre moond is 209.000 m³/s, 'n nao eerdse maotstave oongekind groete kwantiteit: de twiede krachtegste revier (de Congo) veurt mer 41.000 m³/s aof, en de twiede tot en mèt de achste groetste oonaofhenkeleke reviere op de wereld bijein hole nog neet 't debiet vaan de Amazone. Al op 't memint tot de revier de grens tösse Peru en Brazilië euverstik, is ze krachteger es de Congorevier. Ouch diverse zijtek kinne ziech mèt de groetste reviere op de wereld mete. Zoe is de Madeira (31.200 m³/s) e bitteke krachteger es de Jangtzekiang (30.166 m³/s) en kump de Rio Negro (28.400 km³/s) dao e bitteke oonder. De Japurá is (mèt 18.620 m³/s) minder krachteg, meh ummer nog vergeliekbaar mèt de Brahmaputra (19.300 m³/s). Moot me dit allemaol vergelieke mèt de bekinde reviere in Wes-Europa, daan is de Amazone negeteg kier zoe sterk wie de Rijn (2.300 m³/s) en zelfs 900 kier zoe krachteg wie de Maos (gemiddeld 230 m³/s; in de winter wel evels e stök sterker). Dees ciefers betreffen 't gemiddeld debiet. In 't regesezoen, wat oongeveer van december t/m mei löp, vèlt in 't bekke nog väöl mie rege en struimp de Amazone aon alle kante euver.
Dit beteikent oonder mie tot de Amazone en häör zijtek tot deep in häöre boveluip bevaarbaar zien. Zelfs oceaonstoumers kinne nog tot aon Manaus de revier opvare en ziesjeper mèt 'n laojing vaan 3000 ton kinne nog tot Iquitos in Peru. Umtot 't weegtransport in 't oonherbergzaam Amazonegebeed dèks lesteg of zelfs oonmeugelek is, is dit e groet veurdeil veur d'n handel.
Watersjeiing bewirk
De Amazone haolt ouch door zie groet stroumgebeed zoeväöl water op. Zoe gaw es ze de Andes oetstruimp, kump de revier in 'ne gigantischen koep mèt 't zuie 't Braziliaans Hoegland en in 't noorde de Cerro de la Neblina. Dit maak tot water in e groet deil vaan Zuid-Amerika neet via de kortste weeg nao d'n Atlantischen Oceaon kin, meh nao de Amazone geveurd weurt. In totaol besleit 't stroumgebeed vaan de Amazone zoe'n 40% vaan 't continent.
De watersjeiing deent in 't noorde es grens tösse aon de zuidkant Brazilië en aon de noordkant de drei Guiana's: Guyana, Suriname en Frans Guyana. In die drei len loupe de reviere noordwaarts, direk in de Caribische Zie. Deile vaan Colombia en Venezuela valle oonder 't bassin vaan d'n Orinoco, dewijl 't zuie vaan Brazilië en e hemfelke aonligkende len (Paraguay, Uruguay en e deil vaan Argentinië) loze op de Río de la Plata/Rio da Prata.
Fauna bewirk
Wie gezag is 't Amazonegebeed enorm riek aon soorte - me sjat tot mier es e daarde vaan alle eerdse soorte hei leef. Diverse soorte leve in de Amazone zelf. Door de groete massa water die de revier verveurt kinne bieste mèt 'nen umvaank die me normaal allein bij ziebieste tegekump hei gemekelek leve. Tegeliek stèlt de sezoensvariatie väöl bieste in staot euverstruimp land op te koume en zoe op jach te goon nao landbieste.
In de Amazone zien zoe'n 5.600 soorte vèsse bekind. Dao-oonder is d'n arapaima (in Brazilië bekind es de pirarucu), de groetste zeutwatervès op de wereld, dee wel drei meter kin weure. Ouch de stierhej, feitelek 'ne zaajtwatervès, kin me deep stroumopwaarts nog vinde. Kleinder vèsse zien de piranha's, boevaan 't diverse soorte in de Amazone gief. Dees vèskes stoon bekind um hun zier sterke kaoke en sjerpe tan, die ze zoewel veur jach (es regel in groppe) es veur verdedeging gebruke. E groet aontal aander soorte, wie de sidderiel, gebruuk bio-elektriciteit es waope.
Diverse zoogdiere höbbe de Amazone es leefgebeed. Groete soorte zien d'n Amazone-revierdolfijn of boto, d'n tucuxi (ouch 'nen dolfijn), de Amazoneziekooj en de reuzenotter ('ne veurnaome proej veur piranha's). Reptiele in de Amazone en zien zijreviere umvatte de mieste soorte kaojmanne en diverse sjèldpadde, meh ouch d'n anaconda kump wel ins in 't water.