Mispel (plantj)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Mispel (Mespilus germanica) ouch waal Echte mispel (of Japanse mispel) is ein plantesaort van de pitvröchtegewasse (Pyrinae) in de femielie van de roasechtige (Rosaceae). ’t Betruf hiej 'ne zomergreune baum mèt eine krómme sjtam en 'ne breije kroan en dae aetbaar vröchte dreug. Allewiel haet de saort es fruitbaum gein beteikenis mee en is in meërdere sjtreke verwildert.
De mispel zit vol vitamine C en is good veur de maag en de sjpiesvertaering.

Gesjiedenis

Driedoezend jaor geleden woort de mispel al in de ómgaeving van de Kaspische Zeë (Noord-Iran) aangeplant en kaom 700 v.Chr. nao Griekelandj en 500 jaor later nao Roame, wonao hae door de Remeine wiejer woort versjpreid. In de Middeleëuwe woort hae veural in Zuud- en Middeeuropa, Frankriek en Duutsjlandj aangeplant en in Nederlandj in kloastertuine. In de 17e en 18e eeuw kaom hae ouch in Èngelandj veur. De mispel is later, veural in Duutsjlandj verwilderd in väöl bosje, wodoor me dach dat de boum dao autochtoon waas, hetgein in de naam germanica noe nog tot oetdrökking kump. Allewiel haet de saort es fruitbaum in Europa gein beteikenis meë en is in meërdere sjtreke verwildert. Intensief bewirkde plantages geuf ’t waal noch in ènnige lenj in Zuudwesazië, zoa es in Azerbaidzjan.

Besjrieving

De mispel is 'ne kleinere, pes 5 maeter hoage blaadverlezende boum mèt 'ne ónregelmaotige gevórmde sjtam mèt 'ne doorsneej van 20 pes 25 centimaeter. De boumkroan is euverwaegend bolvörmig. De meiste buim zint breijer es dat ze hoag zint en ze höbbe ein sjterk vertakde, wiedriekende en vlakke beworteling. 't Hout van de mispel is biezunjer hel mèt eine heël fiene sjtructuur. 't Sjplinthout is wit mèt lich raoze tint, 't kernhoout is broenechtig. De jaorringe zint good te herkènne. De vertakking is in lang en korte sjöt óngerverdeilt wobiej de korte de vröchte veurtbrènge. De einigszins viltig behaorde jóng sjöt van de wildvorm drage döres, die biej de cultuurvorme óntbraeke.

Knup en blajer

De wèntjerknup zint sjpits eijvörmig, waere 3 pes 5 millimaeter lank en höbbe gekerfde, roadbroenechtige, aan de randj bienao zjwarte, mer hel bewimperde knópsjubbe (tegmente). De aafwisselend sjtaonde blajer zint lankwerpig ovaal, 6-12 cm lank en 2-4 cm breit, höbbe ein kort sjteelke en ein bietje sjpits oeteinje.

Bleuj en vröchte

De mispel bleujt in Wes-Europa in mei en juni. De bloesem haet vief lancetvörmige kelkblaedjes die aan de bènne- en boetkantj zint behaord. Ze sjtaon tösje vief witte of raozeechtige róndjvörmige kroanblaedjes wo-in centraal 30 pes 40 maeldraedjes sjtaon. De vruchknóp is óngersjtendig. In de regel vundj d’r zelfbesjtuving plaatsj.

De vröchte waere taenge ’t eindj van oktober, begin november riep en höbbe dan ein goudbroen kleur. Ze höbbe de vorm van eine aafgevlakde kogel mèt dudelik herkènbaar kelkblaedjes aan de baovekantj. Ze höbbe in ’t wild eine doorsjnee van óngeveër 1,5 cm en ein lengde van 1,5 pes 2,5 cm. Biej de cultuurvorme is dat resp 3-6 cm en 7 pes 8 cm. De vruch haet zäödjes die verdeild zeen in vief kerne en zeen ómgaeve door ’t vleisjechtig, aetbaar weefsel.

Trivia

'ne Mispelaer is eine wanjelsjtek dea oet 't hout van de mispel is gemaak. Zuug Mispelaer.
'n Gezèkde is: zoa rot wiej mispel. Dees oetsjpraak wirt dèks gezag van emes (of meërdere persone en ouch neet zelje van de ganse miensjheid) óm aan te gaeve dat dae door en door rot is door zien (mis)dade en sóms óm zien grillig, sjlech karakter.